Hoewel de extreemrechtse PVV en het links-liberale D66 voorlopig nek-aan-nek gaan, lijkt Nederland (opnieuw) op een middencoalitie af te stevenen. Dit zijn de voornaamste 5 conclusies van de Nederlandse kiesuitslag.
1. VVD heeft de sleutel
Tijdens de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 kwam de satirische website De Speld met een veelzeggende geestigheid: ‘Mark Rutte wordt jihadist, VVD zakt een zetel in peilingen’. Daarmee zinspeelde de website op de schijnbare onverwoestbaarheid van de VVD van Mark Rutte, die toen nog lijsttrekker was.
Deze keer leek de VVD dan toch barsten te vertonen. Het kabinet-Schoof, waarin de VVD de extreemrechtse PVV aan de macht hielp, maakte een beroerde beurt. De peilingen waren vernietigend voor alle bestuurspartijen. Zelfs de eens zo onwrikbare VVD dreigde mee in elkaar te klappen.
Ook het lot van lijsttrekker Dilan Yesilgöz leek lange tijd ongewis. Opnieuw maakte Yesilgöz enkele opmerkelijke blunders. Ze raakte verstrikt in een hoog oplopende ruzie toen ze artiest Douwe Bob (ten onrechte) van antisemitisme betichtte. Achter de schermen was er de voorbije maanden groeiende onmin met de richting waarin zij de VVD stuurde. Opmerkelijk genoeg was ze ook niet te zien in het campagnespotje dat de VVD in september lanceerde.
Yesilgöz zette hoog in door zowel de PVV als GroenLinks-PvdA uit te sluiten in een coalitie. Die strategie bleek te werken. Met zijn 24 zetels – het is al van 2006 geleden dat de VVD slechter scoorde – is de VVD in vrijwel elke regeringssamenstelling onmisbaar. De meest voor de hand liggende optie is een centrumcoalitie (met D66, GroenLinks-PvdA, CDA). Die zou momenteel over een comfortabele 86 zetels beschikken. Rob Jetten van D66 gaf gisteren al aan dat die optie zijn voorkeur wegdraagt.
Een coalitie over rechts (met D66, CDA en JA21), die Yesilgöz gisteren naar voren schoof, lijkt ondertussen een stuk moeilijker. Met 75 van de 150 zetels lijkt zo’n centrumrechts kabinet voorlopig wel heel krap. Bovendien zou zo’n centrumrechts kabinet slechts 24 van de 75 zetels in de Eerste Kamer hebben. Tegelijk is het niet uitgesloten dat de VVD die optie – al is het maar als onderhandelingstactiek – op tafel houdt.
2
2. Extreemrechts blijft stabiel (en aan de zijlijn)
Nadat Geert Wilders met voorsprong de grootste partij was geworden in 2023, zat hij naar eigen zeggen vol goede plannen. Het meest rechtse Nederlandse kabinet met ‘het strengste asielbeleid ooit’ kwam evenwel niet van de grond. Wilders vond met veel moeite kandidaten voor de ministerposten, wantrouwde zijn eigen bestuurders en trok er finaal zelf de stekker uit.
Voor de linkerzijde was dat rechtse kabinet het gedroomde doelwit. Een regering met klungelende PVV- en BBB-ministers zou toch de perfecte illustratie moeten zijn van datgene waarvoor partijen ter linkerzijde waarschuwen?
In de volatiele Nederlandse politiek bleek het radicaalrechtse deel van het partijlandschap stabieler dan ooit. De 12 zetels die Wilders’ PVV verloor werden opgevangen door Forum voor Democratie (+3) en JA21 (+9). Bovendien stelde ook de BBB zich tijdens de voorbije campagne een stuk rechtser op dan voorheen (waarmee het overigens een heleboel PVV-kiezers overtuigde).
Waar de VVD vroeger nog aanspraak maakte op een deel van die PVV-stemmen, opteerden die kiezers nu vooral voor minder traditionele alternatieven. Zo is er de terugkeer van Forum voor Democratie, dat met de nieuwe lijsttrekker Lidewij de Vos (28) erin slaagde om de walm van samenzweringstheorieën en antisemitisme rond oprichter Thierry Baudet enigszins weg te moffelen. Er was ook de doorbraak van JA21, een afscheuring van Forum voor Democratie die zich in de markt zet als de erfgenaam van Pim Fortuyn.
Tegelijk lijkt radicaalrechts opnieuw buitenspel te staan. Voor de camera’s gaf Wilders gisteren al te kennen dat hij wel trek heeft om opnieuw oppositie te voeren. ‘Maak uw borst maar nat’, waarschuwde Wilders op woensdagavond al. ‘Oppositievoeren is veel leuker.’
3. De linkse wolk verdampt
Nauwelijks een uur na het bekendmaken van de eerste exitpoll maakte Frans Timmermans bekend dat hij opstapt als partijleider van GroenLinks-PvdA. Voor de tweede verkiezing op rij is de voormalige Eurocommissaris er niet in geslaagd om zijn partij naar winst te leiden. De ‘linkse wolk’ waarvoor Mark Rutte ooit waarschuwde, gaf eens te meer niet thuis.
De voorbije weken stelde Timmermans voortdurend dat zijn partij het in zich had om de grootste partij van Nederland te worden. Anderhalf jaar lang was GroenLinks-PvdA de grootste linkse oppositiepartij tegen een regering met radicaalrechts. Maar tijdens de campagne kwam het verbond tussen ecologisten en sociaaldemocraten nauwelijks uit de verf. ‘We zijn er niet in geslaagd, ík ben er niet in geslaagd, om miljoenen mensen ervan te overtuigen hun stem aan ons te geven’, sprak Timmermans gisteren in Rotterdam.
Er waren al langer interne strubbelingen bij de grootste linkse oppositiepartij. Niet iedereen was tevreden over het functioneren van Timmermans als partijleider. Voor de rechterzijde is ‘klimaatpaus’ Timmermans de baarlijke duivel. Bovendien bleek ook de eigen achterban aan Timmermans politieke persona te twijfelen, en werd zijn leiderschap als een mogelijke kwetsbaarheid gezien.
Dat de fusiepartij voor de tweede verkiezing op rij onder de verwachtingen blijft, zet vraagtekens bij het hele politieke project. Het hele idee achter het samengaan van Groenlinks en de Partij van de Arbeid was net dat links zo kans zou maken om de grootste partij van Nederland te worden. In een versnipperd partijlandschap zou Groenlinks-PvdA dan het initiatiefrecht hebben en meer gewicht in de schaal kunnen leggen tegenover een overwicht aan rechtse partijen. Bij eerdere peilingen waren partijleden nog enthousiast over de samenwerking. Het is niet uitgesloten dat de perceptie nu keert.
Met Timmermans’ bruuske opstappen blijft de partij leiderloos en in verwarring achter. Tegelijk is door zijn vertrek meteen een grote barrière voor mogelijke coalitiegesprekken weggenomen. Zonder de baarlijke duivel Timmermans wordt een kabinet met links voor de VVD alvast een stuk gemakkelijker te verkopen. Jetten reikte in zijn overwinningsspeech alvast expliciet de hand.
4. De christendemocratie krijgt klappen (maar bestuurt wel mee)
Het was een trend die u twee jaar geleden misschien hebt gemist: de christendemocratie in Nederland was terug van weggeweest. In 2023 waren de christendemocratische partijen goed voor maar liefst 35 zetels. Alleen werden ze toen verdeeld onder vier verschillende christendemocratische partijen: Nieuw Sociaal Contract (20), BoerBurgerBeweging (7), CDA (5) en ChristenUnie (3).
Tijdens de afgelopen campagne was Henri Bontenbal een van de revelaties. Het CDA, ooit de ruggengraat van het Nederlandse partijpolitieke landschap, krabbelde dankzij de Rotterdammer opnieuw recht, en maakt met 18 zetels opnieuw de aansluiting bij wat tegenwoordig beschouwd wordt als een ‘grote’ partij in Nederland. Uit kiesonderzoek van de Nederlandse omroep NOS blijkt dat Bontenbal vooral afgedwaalde NSC-kiezers terug bij zijn partij mocht verwelkomen.
Maar tegelijk loopt het geheel van christendemocratische kiezers achteruit. Van de 35 ‘christendemocratische’ zetels van 2023 blijven nu nog maar 25 zetels over. Het is niet eens duidelijk of NSC over een jaar nog zal bestaan. Bovendien is het maar de vraag of de BBB zichzelf nog als een christendemocratische partij ziet. De partij koos de voorbije campagne voor een koers die dichter bij de PVV dan bij het CDA lag.
Tegelijkertijd is het CDA wel verzekerd van regeringsdeelname. Net als D66 en VVD zijn de christendemocraten incontournable. Met het mogelijke verdwijnen van NSC heeft CDA bovendien het potentieel om bij volgende verkiezingen heel wat verloren zonen – die deze keer voor D66 of VVD hebben gestemd – opnieuw te verwelkomen.
5. Er komen geen Belgische toestanden. Toch?
De voorbije twee formaties was er in Nederland sprake van ‘Belgische toestanden’: formaties die ellenlang duurden, met veel tactisch geschuifel, en finaal weinig stabiele coalitieregeringen opleverden.
De huidige kiesuitslag heeft het voordeel van de duidelijkheid: enkel de middencoalitie (D66, VVD, CDA en GroenLinks-PvdA) heeft een comfortabele meerderheid in zowel Tweede als Eerste Kamer. De ‘rechtse’ optie (D66, VVD, CDA en JA21) levert – in de huidige, voorlopige uitslag – in geen van beide Kamers een werkbare meerderheid. Om ‘over rechts te gaan’ zou er al bijna geopteerd moeten worden om ook de BBB erbij te nemen. Daar hebben maar weinig partijen zin in.
Dilan Yesilgöz gaf in de campagne al te kennen dat die middenoptie niet haar voorkeur wegdraagt. Jetten maakte dan weer bezwaar tegen een eventuele formatie met JA21, dat vooral qua klimaat en migratie moeilijk met zijn links-liberalisme te verzoenen is. De kans is groter dat VVD en GroenLinks-PvdA gaan samenwerken dan dat D66 en JA21 elkaar vinden, stelde Jetten nog tijdens de campagne.
Door GroenLinks-PvdA uit te sluiten, heeft Yesilgöz haar prijs voor regeringsdeelname bovendien opgedreven. Tegelijk zal Jetten moeten waken over zijn linkerflank: een aanzienlijk deel van zijn nieuwe kiezers komt van GroenLinks-PvdA en van NSC. De ambitie om tegen de kerst ‘op het bordes’ te staan, lijkt enigszins ambitieus.
Er zijn immers geen grote partijen meer, Sire. Door het gebrek aan kiesdrempel is de Tweede Kamer het voorbije decennium een incubator geworden van politieke start-ups. Die partijtjes kennen vaak een stormachtige opgang, maar vallen dan doorgaans snel in elkaar. Dat maakt het voor partijen van om en bij de 20 zetels moeilijker om compromissen te sluiten. Hoewel er vaak gefoeterd wordt op die partijpolitieke versplintering – er zullen opnieuw 15 partijen vertegenwoordigd zijn in de Tweede Kamer, en er kunnen wel enkele afsplitsingen verwacht worden – zijn het vaak net die kleine partijtjes die een coalitie uit de brand helpen.
Maar zover hoeft het dus niet te komen. Toch?
Van stijve hark tot wannabe Rutte: wie is Rob Jetten, de D66-leider die op kop ligt om premier van Nederland te worden?