De tweede termijn van Ursula von der Leyen begon met hoge verwachtingen, maar ook met groeiend wantrouwen. De vraag rijst of ze nog wel de juiste balans vindt tussen daadkracht en machtspolitiek.
Woensdag, in de Franse stad Straatsburg, houdt voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen de eerste State of the Union van haar tweede termijn. Dat is een jaarlijkse toespraak bij de opening van het Europese politieke jaar, waarin de Commissievoorzitter de ambities voor de komende twaalf maanden uit de doeken doet. Die speech staat vaak bol van de pompeuze plannen en grote bedragen, die in het beste geval later op het jaar leiden tot concrete initiatieven.
Kritiek
Von der Leyen houdt haar rede op een moment dat ze steeds meer kritiek krijgt wegens haar presidentiële leiderschapsstijl. Te beginnen binnen de Commissie zelf. Niet zelden valt in de wandelgangen van het Berlaymontgebouw, de hoofdzetel van het 27-koppige orgaan in Brussel, te horen hoe hele wetsvoorstellen door slechts een select clubje uit haar directe omgeving in elkaar worden gestoken. Pas op het allerlaatste moment krijgt het college van commissarissen de bewuste documenten onder ogen, waarna verwacht wordt dat het zonder al te veel morren zijn goedkeuring geeft.
Handelsakkoord EU-VS: Heeft Europa zich laten bedotten?
De naam die het vaakst valt, is die van Von der Leyens Duitse kabinetschef Bjorn Seibert, die al meegaat sinds haar periode als Duitse minister van Defensie. Geen beslissing of communicatie van belang, zo klinkt het bij ingewijden, zonder dat Seibert eerst zijn zegen heeft gegeven. Seibert wordt daarom ook mee verantwoordelijk gehouden voor de schandalen die Von der Leyen al enige tijd achtervolgen. Denk aan de omstreden vaccincontracten met Pfizer, of aan de mislukte poging om een Duitse partijgenoot een vetbetaalde functie in de Commissie te bezorgen.
‘Geheime Pfizer-sms’jes werpen schaduw over de stijl van besturen van Ursula von der Leyen’
Brandbrief
Begin september besloot de Commissie na een uitgebreid onderzoek om het Amerikaanse bedrijf Google een zoveelste miljardenboete te geven voor zijn monopolie op de Europese markt. Maar Von der Leyen, aldus nieuwswebsite Politico, zou bevoegd Eurocommissaris en vicevoorzitter van de Commissie Teresa Ribera niet toegelaten hebben om over de kwestie een persconferentie te houden – zoals nochtans de gewoonte is – vermoedelijk om de Amerikaanse president Donald Trump in het licht van de tarievendeal niet tegen de haren in te strijken.
Toen Eurocommissaris voor Klimaat Wopke Hoekstra, nota bene een Europese partijgenoot van Von der Leyen, begin dit jaar wilde vasthouden aan het doel om de Europese uitstoot tegen 2040 met 90 procent terug te dringen ten opzichte van 1990, werd hij prompt teruggefloten door zijn voorzitter. Tot grote onvrede van de linkerzijde in het Europees Parlement schroeft de Commissie een deel van de groene wetgeving uit haar eerste termijn terug, met het argument dat het Europese bedrijfsleven tegen te veel reglementering en administratieve lasten aankijkt.
Tot slot: de akkoorden die de Unie de voorbije jaren sloot met enkele bedenkelijke regimes in Noord-Afrika, zoals die in Tunesië en Egypte, om migratie naar het Europese vasteland te voorkomen. Von der Leyen deed dat onder de noemer van Team Europe, aan de zijde van de Italiaanse premier Giorgia Meloni en toenmalig Nederlands premier Mark Rutte, maar zonder enig mandaat van het Europees Parlement of van de andere lidstaten. Josep Borrell, de EU-buitenlandvertegenwoordiger in Von der Leyens eerste termijn, vond het nodig om in een brandbrief op te merken dat de vereiste procedures niet werden gevolgd.
Wantrouwen
Vraag is of Von der Leyen, die zelden interviews geeft, met haar leiderschapsstijl haar boekje te buiten gaat. Vroeger was de Commissievoorzitter niet meer dan een primus inter pares – de eerste onder zijn of haar gelijken. Maar recente verdragswijzigingen geven de voorzitter wel degelijk meer macht en speelruimte – ook haar voorgangers José Manuel Barroso en Jean-Claude Juncker trachtten meer zeggenschap te verwerven. Bovendien, zo beargumenteren haar verdedigers, vereisen de vele crisissen en een steeds grotere EU een meer centralistische leiderschapsstijl om sneller te reageren en de boel bij elkaar te houden.
Daarnaast, zo valt bij een goedgeplaatste bron in het Europees Parlement te horen, heeft Von der Leyens sterkte ook te maken met de zwakte van Eurocommissarissen van andere politieke families. Dat sociaaldemocratische of liberale Eurocommissarissen het politieke spel nauwelijks beheersen – door bijvoorbeeld geen harde eisen te stellen in ruil voor hun goedkeuring bij andere belangrijke dossiers – biedt Von der Leyen extra speelruimte. Het geeft, zo klinkt het, Von der Leyen ook nog eens het signaal dat haar partij zonder al te veel repercussies met uiterst rechts kan samenwerken.
Von der Leyens sterkte heeft ook te maken met de zwakte van Eurocommissarissen van andere politieke families.
Per slot van rekening droegen de lidstaten Von der Leyen in juni vorig jaar voor een tweede termijn voor, en keurde een vereiste meerderheid in het Europees Parlement die voordracht ook goed. Bij een recente motie van wantrouwen tegen Von der Leyen stemden slechts 175 Europarlementariërs voor – meer dan eerst gedacht, maar veel minder dan nodig om haar samen met de voltallige Commissie wandelen te sturen. Von der Leyen mag zich echter opnieuw warmlopen: uiterst rechts en uiterst links bereiden elk apart een nieuwe motie van wantrouwen voor, vermoedelijk in oktober.
Lise Witteman (Follow the Money): ‘Het lijkt wel alsof Ursula von der Leyen de kiezer minacht’
Mario Draghi
In het Europese halfrond heerst wel degelijk wrevel, en niet geheel zonder reden. Steeds vaker beroept de Commissie zich bij een wetsvoorstel op een economische noodsituatie, waardoor het parlement – de enige rechtstreeks verkozen EU-instelling – slechts geïnformeerd wordt over de inhoud, maar geen stem kan uitbrengen. Denk aan het coronaherstelfonds tijdens haar eerste termijn, of haar SAFE-Plan om de Europese defensie-industrie tegen het einde van dit decennium op te tuigen. Voor dat laatste diende het Europees Parlement zopas een klacht in bij het Europees Hof van Justitie.
Ook voor de lidstaten is het defensieluik een lastige kwestie. Recent tikte de Duitse sociaaldemocratische minister van Defensie Boris Pistorius zijn landgenote op de vingers nadat zij in de Britse zakenkrant Financial Times sprak over de mogelijkheid van Europese soldaten op Oekraïense bodem. De zogenaamde Coalition of the Willing werkt daar momenteel inderdaad concrete plannen over uit in het geval van een staakt-het-vuren tussen Kiev en Moskou. ‘De EU heeft verantwoordelijkheden noch bevoegdheden als het over inzet van troepen gaat – voor niets of niemand’, floot Pistorius Von der Leyen terug.
Waarom onderhandelingen tussen Rusland en Oekraïne zo moeilijk zijn
Hoog tijd dat Von der Leyen resultaten boekt. Uit een recente peiling die het toonaangevende Franse magazine Le Grand Continent in vijf lidstaten liet uitvoeren, blijkt dat 60 procent van de bevraagden haar liever ziet vertrekken. De Duitse weet wat haar te doen staat. Voormalig ECB-voorzitter Mario Draghi liet enkele weken geleden in de Italiaanse badstad Rimini optekenen dat de EU te veel met haar voeten sleept. Dat nog maar 11 procent van Draghi’s aanbevelingen werden verwezenlijkt – wat ook te maken heeft met verdeeldheid onder de lidstaten – biedt haar alvast ruimte om komend jaar beter te doen.