Magali Michiels (VUB) staat stil bij het nieuwe Europese sanctiepakket dat als doel heeft om ook de Russische schaduwvloot te treffen.
Met het 19e sanctiepakket tegen Rusland voegt de Europe Unie (EU) opnieuw 117 schepen toe aan de lijst van de zogenoemde schaduwvloot. In totaal gaat het nu om 558 schepen die Rusland helpen sancties te omzeilen en olie door te verkopen.
EU-Hoge Vertegenwoordiger Kaja Kallas benadrukt dat deze vloot de oorlog in Oekraïne financiert. De inkomsten uit olie-en gasexport vormen een aanzienlijk deel van het Russisch staatsbudget. Door deze inkomstenstroom zoveel mogelijk af te knijpen, mikken de EU, de G7 en andere bondgenoten erop om de Russische oorlogsmachine te verzwakken.
Maar hoe werkt dat in de praktijk?
De eerdere sancties, waaronder het prijsplafond op Russische olie, rekenen op de medewerking van verzekeringsmaatschappijen. Schepen die zich niet aan dat plafond houden, krijgen geen verzekering. Een afspraak die ook geldt binnen de International Group of Protection en Indemnity, een groep van voornamelijk westerse verzekeraars die instaan voor aansprakelijkheid tegenover derden. Daarnaast wordt schepen op de schaduwvlootlijst expliciet de toegang tot EU-havens en verzekeringsdiensten geweigerd.
De schaduwvloot is echter bijzonder vindingrijk. Schepen wisselen van vlag en registeren zich onder obscure of niet-traditionele scheepsregisters, zoals Mongolië of Eswatini – twee landen zonder kustlijn. Ook de operationele structuren worden aangepast: rederijen worden ondergebracht in moeilijk traceerbare juridische entiteiten, vaak gevestigd op postbusadressen in derde landen. Hoewel praktijken als vlaggenwissel zijn toegestaan, worden ze strategisch gebruikt om sancties te omzeilen en de oorsprong van schepen te verbergen.
Grijze zone
Ook bij verzekeringen is er een grijze zone. Hoewel een verzekering verplicht is, is het moeilijk aan te tonen of de betrokken maatschappijen effectief instaan voor schadevergoeding bij incidenten. Dat leidt tot gevaarlijke en kostelijke situaties. In 2023 ontplofte er een tanker van de schaduwvloot voor de kust van Maleisië zonder bevestigde verzekering. Drie mensen kwamen om het leven, en Maleisië moest zelf opdraaien voor de opruiming en bijkomende kosten.
Juist omdat het vaak gaat om oudere schepen in slechte technische staat, is degelijke verzekering cruciaal. Sommige experts beschrijven de schepen dat ook als een ecologische tijdbom.
Deze schepen traceren en controleren is bijzonder moeilijk. Ze schakelen hun identificatiesysteem (AIS) uit, veranderen van naam en vermijden inspecties. Vaak verlaten ze snel de Baltische Zee richting internationale wateren, waar controle nog lastiger is.
Twee categorieën: schaduwschepen en hybride schepen
Hoewel de term schaduwvloot soms als verzamelnaam wordt gebruikt, is het belangrijk om het onderscheid te maken tussen twee verschillende categorieën: de schaduwschepen en zogenaamde hybride schepen. Beide opereren buiten de reguliere maritieme structuren, maar hun doelstellingen en werkwijzen verschillen.
Schaduwschepen zijn doorgaans oudere, technisch minder betrouwbare vaartuigen die zich zo snel mogelijk naar internationale wateren begeven om sancties te omzeilen via clandestiene oliehandel. Hybride schepen daarentegen zijn vaak in betere technische staat, beschikken over grotere of gespecialiseerde bemanningen en worden vermoedelijk ingezet voor spionage en sabotage van kritieke infrastructuur. Waar schaduwschepen vooral ecologische en economische risico’s met zich meebrengen, vormen hybride schepen een meer directe veiligheidsdreiging.
Toch werden er eerder al schaduwschepen gelinkt aan een vermoedelijke spionage en sabotage. Denk aan de Boracay, verdacht van het lanceren van drones rond Denemarken vorige maand, of de Eagle S, die in december 2024 datakabels beschadigde in de Baltische Zee. Toch is het belangrijk om niet elk schaduwschip als een hybride dreiging te beschouwen. De meeste vormen eerder een ecologisch en economisch risico dan een directe militaire dreiging.
Eenmaal in internationale wateren maken de schaduwschepen gebruik van ship-to-ship transfers. Op zich een gangbare praktijk in de scheepvaart, maar wanneer dit gebeurt zonder AIS en met minimale veiligheidsprotocollen is dit een ander verhaal. Dan gaat het veeleer om het verbergen van herkomst van olie en het ontwijken van sancties. Ook dit is niet ongewoon in de scheepvaart.
Gelukkig zitten de verschillende landen niet stil. Panama, het grootste scheepsregister, verplicht nu traceerbaarheid bij offshore olietransfers. Het VN-orgaan IMO onderzoekt strengere regels rond het gebruik van AIS en de EU bekijkt bilaterale akkoorden met vlaggenstaten om inspecties te vergemakkelijken.
Maar de schaduwvloot blijft zich aanpassen: nieuwe vlaggen, nieuwe bedrijven, nieuwe verzekeraars. Ze opereren steeds meer via een parallelle structuur buiten de reguliere scheepvaart. Het is een kat-en-muisspel dat vraagt om internationale samenwerking, transparantie en controle. Want zolang de vloot blijft opereren, blijft Rusland zijn oorlog in Oekraïne financieren.