De EU toont dat harde maatregelen, ver van de eigen kusten, migranten effectief buitenhouden. Maar sommige methodes zijn verontrustend.
‘Europa heeft grootse problemen’, donderde Donald Trump op 23 september in een toespraak voor de Verenigde Naties in New York. ‘Illegale vreemdelingen stromen massaal binnen.’ Wie ook andere politici beluistert, krijgt de indruk dat de stroom migranten die illegaal Europa binnenkomt een onstuitbare vloedgolf is.
Toch laten de meest recente cijfers iets heel anders zien. In de eerste acht maanden van dit jaar staken 112.000 mensen illegaal de Europese grenzen over, een daling met 21 procent ten opzichte van een jaar eerder. Nog indrukwekkender is de terugval van 52 procent vergeleken met dezelfde periode in 2023, toen 231.000 mensen aan land kwamen of de grenzen overstaken.
De cijfers dalen niet omdat de achterliggende oorzaken van migratie veranderd zijn. Landen als Afghanistan en Eritrea blijven repressief. Elders, zoals in Soedan en de Sahel, woeden nog steeds burgeroorlogen en gewelddadige opstanden. En de armoede in Bangladesh en Egypte – twee van de meest voorkomende herkomstlanden van migranten die illegaal Europa binnenkomen, vaak op zoek naar werk – blijft groot.
De daling komt vooral doordat de EU experimenteert met nieuwe manieren om migranten tegen te houden. De resultaten zullen velen tevreden stemmen, maar sommige methodes zijn verontrustend. De EU toont dat harde maatregelen, ver van de eigen kusten, migranten effectief buitenhouden.
Drie routes
De meeste mensen die de EU illegaal binnenkomen, doen dat via drie maritieme hoofdroutes. Eén: de centrale Middellandse Zeeroute, vooral vanuit Tunesië en Libië richting Italië en Malta. Twee: de oostelijke Middellandse Zeeroute, voornamelijk van Turkije naar Cyprus en Griekenland per boot, maar ook via land naar Griekenland en Bulgarije. En drie: de West-Afrikaanse route, waarbij boten vanuit landen als Mauritanië en Marokko de Atlantische Oceaan opgaan richting de Canarische Eilanden, Spaans grondgebied.
Europa’s migratiecrisis gaat terug tot het midden van de jaren 2010, toen de burgeroorlog in Syrië en andere conflicten de grootste vluchtelingenstromen sinds de Tweede Wereldoorlog veroorzaakten. Nadat in 2015 meer dan een miljoen mensen arriveerden, zette de EU in op afschrikking. Het idee was dat een moeilijkere overtocht anderen zou ontmoedigen.
Lang leek dat een misrekening. Na een daling tijdens de coronapandemie nam de illegale migratie elk jaar toe tot 2023, toen 380.000 mensen Europa binnenkwamen. Toch lijkt de gok deze zomer, wanneer het goede weer normaal gesproken voor een piek aan boten zorgt, te zijn uitgekomen.
Onzichtbare muur
De EU bouwde in feite een grote, onzichtbare muur ver buiten de eigen grenzen. Daar worden migranten tegengehouden en teruggestuurd nog voor ze voet op Europese bodem kunnen zetten en asiel kunnen aanvragen. Dat gebeurt via een lappendeken aan akkoorden, zowel van de EU als van afzonderlijke lidstaten, met doorreislanden. In ruil voor het beperken van migratie krijgen die landen forse bedragen aan hulp en investeringen. Egypte kreeg 7,4 miljard euro toegezegd, Tunesië 1 miljard. Daarnaast trainen en financieren de EU of de lidstaten hun kustwachten, grenswachten en politiediensten.
Sommige akkoorden dateren al van 2015 (tussen Turkije en de EU) en 2017 (tussen Italië en Libië). Hun effect was echter beperkt: ze blokkeerden enkel bepaalde routes. Wanneer de ene doorgang werd afgesloten, opende een andere.
Maar doordat de deals zich geleidelijk uitbreidden over Noord- en West-Afrika, werden ze succesvoller. Het werd steeds moeilijker om de blokkades te omzeilen. Zo daalde het aantal overtochten via de centrale Middellandse Zeeroute in 2024, een jaar na de deal met Tunesië, met 58 procent. Na een akkoord met Mauritanië verminderde de migratie via de West-Afrikaanse route dit jaar met 52 procent.
Frontex, het Europese grensagentschap, gebruikt drones om de kustwateren van Libië en Tunesië te controleren.
Het succes is ook te danken aan een tweede pijler: betere bewaking van de buitengrenzen en wateren. De lange, dunbevolkte kustlijnen van Noord-Afrikaanse staten waren moeilijk te controleren. Nieuwe technologie verandert dat. Frontex, het Europese grensagentschap, gebruikt drones om de kustwateren van Libië en Tunesië te controleren. Wanneer een boot wordt gesignaleerd, krijgen de autoriteiten daar bericht. Volgens Lighthouse Reports deelde Frontex in de drie jaar tot 2024 ruim 2000 keer de locatie van migrantenboten met Libië.
Menselijke tol
Europa’s succes heeft evenwel een prijs. In sommige gevallen zijn de zogenoemde kustwachten in Libië nauwelijks meer dan milities. Migranten die worden vastgehouden of teruggestuurd, worden volgens mensenrechtenorganisaties mishandeld, verkracht of tot slaaf gemaakt. Malta is beschuldigd van samenwerking met een Libische militie die migrantenboten onverbiddellijk terug de zee induwt.
Naarmate de EU meer deals sloot, verplaatsten de misstanden zich verder van de Europese kusten. Zo zou het repressieve regime van Tunesië duizenden migranten in de woestijn bij de Algerijnse grens hebben gedumpt, en Mauritanië mensen terug de grens over naar Mali en Senegal hebben gestuurd.
‘Migranten die worden vastgehouden of teruggestuurd, worden volgens mensenrechtenorganisaties mishandeld, verkracht of tot slaaf gemaakt.’
Mensenrechtenorganisaties stellen dat wreedheid ingebouwd zit in het plan van de EU, omdat het steunt op repressieve regimes die brute middelen inzetten om migranten al in hun gebied af te schrikken. Julia Schafermeyer van SOS Méditerranée, een reddingsorganisatie die overlevenden naar Europa brengt, klaagt over een ‘campagne van administratieve pesterijen’ die toezicht op misbruik en reddingsoperaties bemoeilijkt.
In augustus opende de Libische kustwacht het vuur op een reddingsschip van de ngo, dat naar een boot in nood zocht. Voor velen wordt de zee fataal: dit jaar zijn minstens 456 migranten omgekomen en meer dan 420 vermist geraakt bij bootongelukken in de centrale Middellandse Zee, meldt de Internationale Organisatie voor Migratie van de VN. Ulf Laessing, hoofd van het Sahelprogramma van de Konrad Adenauerstichting, vreest dat het afsluiten van kortere routes – zoals van de Westelijke Sahara naar de Canarische Eilanden – migranten zal dwingen langere en gevaarlijkere routes te nemen, bijvoorbeeld vanuit Senegal of Gambia.
Frontex zegt erop toe te zien dat grenzen wettig en met respect voor fundamentele rechten bewaakt worden. ‘Voor bruutheid is geen plaats in het Europese grensbeheer’, aldus een woordvoerder. ‘Dat is geen beleid. Niet in ons werk en niet in wat we van partners verwachten of tolereren.’
Minder aantrekkelijk
De cruciale vraag is of de nieuwe EU-aanpak standhoudt. De migratiedruk zal in gebieden als Sub-Saharaans Afrika waarschijnlijk toenemen door bevolkingsgroei, klimaatverandering en onveiligheid. Ook geopolitiek kan de onzichtbare muur wankeler maken: omdat de EU grotendeels afhankelijk is van buitenlandse regeringen, kan ze chanteerbaar worden. Turkije en Marokko hebben al meermaals migratiestromen ingezet als drukmiddel om meer geld los te krijgen of om kritiek op hun buitenlandbeleid te temperen.
Turkije en Marokko hebben al meermaals migratiestromen ingezet als drukmiddel om meer geld los te krijgen of om kritiek op hun buitenlandbeleid te temperen.
Daarom proberen veel Europese landen zich ook minder aantrekkelijk te maken voor migranten. Italië wil asielprocedures uitbesteden aan Albanië (al heeft het Europese Hof van Justitie dat plan voorlopig geblokkeerd). Griekenland dreigt met gevangenisstraffen voor wie niet vertrekt nadat een asielaanvraag is afgewezen.
Sommigen vinden dat Europa beter de oorzaken van migratie aanpakt, zoals armoede en conflicten. Maar na mislukte interventies in Afghanistan en Libië is de bereidheid tot staatsopbouw of vredeshandhaving gering. Bovendien kan stijgende welvaart in arme landen juist méér mensen in staat stellen smokkelaars te betalen.
Ondanks al die druk heeft de EU intussen wel bewezen dat harde maatregelen illegale migratie kunnen terugdringen. De geest is uit de fles.
