‘Macht gaat niet alleen over wat je kunt doen, maar over hoe je samen en wendbaar optreedt. Alleen zo kan Europa de zee beheersen en de spelregels op zijn eigen voorwaarden laten gelden’, schrijft Magali Michiels naar aanleiding van het nieuws dat een Finse rechtbank een rechtszaak seponeerde van een Russisch schip dat gelinkt werd aan het doorsnijden van vijf internetkabels in de Baltische Zee.
De schaduwvloot komt steeds vaker in het nieuws. Of het nu gaat om spionage langs de Europese kustlijn, het omzeilen van sancties, of recentelijk het lanceren van drones aan de Deense kust – de mysterieuze vloot van Russische schepen duikt ogenschijnlijk overal op. Ze maken handig gebruik van de grijze zone in het internationaal recht.
Europese landen beschikken wél over middelen om op te treden – via inspecties, observatie en diplomatieke druk – maar binnen nauwe grenzen die hen vaak machteloos doen lijken tegenover schepen die deze grenzen aftasten.
Op papier lijkt de oplossing eenvoudig: onderschep en vervolg de schepen. In de praktijk botst Europa echter keer op keer op het internationaal zeerecht. Tot twaalf nautische mijl uit de kust heeft een land volledige jurisdictie. Daarbuiten ligt de jurisdictie meestal bij het land van herkomst of de vlaggenstaat oftewel het land waar het schip geregistreerd is. Is dat een Russisch schip, dan volgt er veeleer een medaille dan vervolging bij thuiskomst.
Neem het Russische schip Eagle S, dat op kerstdag 2024 gelinkt werd aan het doorsnijden van vijf kabels in de Baltische Zee. De Finse autoriteiten legden het schip aan de ketting en startten een proces tegen de kapitein en twee officieren. Deze week oordeelde het Gerechtshof van Helsinki echter dat Finland geen jurisdictie bezit, waardoor de zaak werd geseponeerd.
De schaduwvloot is een van de instrumenten die Rusland sinds de oorlog in Oekraïne exponentieel inzet, voornamelijk om westerse sancties te omzeilen en inkomsten uit olie en gas te genereren. Daarnaast wordt ze steeds vaker gespot boven kritieke infrastructuur, vermoedelijk voor spionage van pijpleidingen en datakabels. Recent is daar ook het lanceren van UAV’s bijgekomen, waardoor in Denemarken tijdelijk luchthavens moesten sluiten.
De schaduwvloot past in een bredere Russische strategie van hybride oorlogsvoering: geen openlijke confrontatie, maar acties die ambigu blijven. Ankers die zogezegd per ongeluk over de zeebodem slepen, verdachte scheepsbewegingen en drones die niet formeel aan Moskou te koppelen zijn. President Macron vatte het kernachtig samen: deze tactieken zijn gevaarlijk omdat ze vaag en flexibel blijven. Zolang er twijfel bestaat, blijft een assertieve reactie vaak uit.
Toch zijn Europese landen niet volledig machteloos. De eerste stap is maritieme ‘situational awareness’: een duidelijk beeld hebben van welk schip waar vaart en met welk doel. Door data van satellieten, radar en scheepsinformatie te combineren, wordt het mogelijk acties aan specifieke schepen toe te schrijven. Waar identificatie vroeger weken duurde, kan dit nu vaak binnen enkele uren – soms zelfs real time – plaatsvinden.
Een operationeel beeld is slechts het begin. Weten waar verdachte schepen zich bevinden laat toe om ze te inspecteren of te schaduwen. Die aanwezigheid maakt duidelijk dat men meekijkt.
Naast militaire middelen spelen verzekeraars een sleutelrol. Elk schip moet verplicht verzekerd zijn, en zo’n 90% van die verzekeringen lopen via westerse maatschappijen. Verzekeraars kunnen sancties afdwingen: geen dekking voor schepen die olie boven het Europese prijsplafond vervoeren of voor schepen met dubieuze eigendomsstructuren.
Dat betekent dat verzekeraars een sleutelpositie innemen bij het afdwingen van de sancties die door Europa zijn opgelegd: geen dekking voor schepen die olie boven de Europese prijsplafonds vervoeren, geen bescherming voor schepen met dubieuze eigendomsstructuren.
Cruciaal hiervoor is transparantie en samenwerking. Wie is de echte eigenaar van een schip? Welke lading vervoert het werkelijk? Waar gaat het naartoe? Marine, inlichtingendiensten, verzekeraars en private maritieme bedrijven moeten een ecosysteem van informatie-uitwisseling creëren. Denk aan zwarte lijsten van verdachte schepen, gedeelde data over cargostromen en real-time waarschuwingen bij afwijkend gedrag.
De Europese Unie heeft hierin al stappen gezet, bijvoorbeeld in haar achttiende sanctiepakket, door een aantal schaduwschepen op lijsten te plaatsen. Toch blijven veel schepen ongeïdentificeerd.
Niet elk incident kan worden voorkomen: kabels en pijpleidingen kunnen sneuvelen door technische defecten, maritieme activiteit of doelbewuste sabotage. Weerbaarheid is daarom essentieel: transparante communicatie, investeren in redundantie en reparatiecapaciteit en robuustere infrastructuur.
Effectief optreden betekent geen spectaculaire confrontaties, maar consequente, gecoördineerde aanwezigheid, gecombineerd met economische druk en gezamenlijke monitoring. Macht gaat niet alleen over wat je kunt doen, maar over hoe je samen en wendbaar optreedt. Alleen zo kan Europa de zee beheersen en de spelregels op zijn eigen voorwaarden laten gelden.
Magali Michiels doctoreert aan de VUB. Ze doet onderzoek naar hoe de VS zich voorbereidt op een oorlog met China, met name in het maritieme domein.