Europa-expert Steven Everts: ‘De angst van Europa stimuleert de Russische bombardementen in Oekraïne’

‘Ik durf er mijn hand niet meer voor in het vuur te steken dat Trump, Xi en Poetin het niet onderling op een akkoordje gooien’, zegt Steven Everts, directeur van het Europese Instituut voor Veiligheidsstudies.

Een half jaar geleden keerde de Amerikaanse president Donald Trump terug naar het Witte Huis. Nauwelijks een dag gaat voorbij zonder dat de 79-jarige sloopkogel nieuwe handelstarieven lanceert, de traditionele Amerikaanse bondgenoten schoffeert of een rechterlijk bevel negeert.

‘Opletten geblazen’, zegt Steven Everts, kopman van het Europees Instituut voor Veiligheidsstudies en voormalig adviseur van de Hoge Vertegenwoordigers van de EU voor Buitenlandse Zaken Josep Borrell, Catherine Ashton en Javier Solana.

‘Trump is niet uit op deals, hij is uit op onze aandacht. Hij is dé verpersoonlijking van performatieve politiek. We mogen niet toelaten dat Trump ons concentratievermogen monopoliseert. Aandacht werkt zoals communicerende vaten: houden we ons voortdurend bezig met de Amerikaanse dagkoersen, dan verliezen we grotere tendensen uit het oog en vergeten we wat we zelf willen, kunnen en zouden moeten doen.

We kunnen er toch niet omheen dat Trumps beslissingen voor Europa verstrekkende gevolgen hebben?

Steven Everts: Natuurlijk niet. Het is onmogelijk om het níét over Trump te hebben. Maar we moeten ons goed realiseren dat zijn tweede termijn helemaal anders is dan zijn eerste. Om te beginnen is hij in eigen land veel machtiger dan toen hij acht jaar geleden voor de eerste keer aan de macht kwam. Hij heeft een comfortabele meerderheid in het Congres, de Republikeinse Partij is volledig in zijn bezit, het Grondwettelijk Hof danst naar zijn pijpen, en de universiteiten, het bedrijfsleven en de media moeten op de knieën willen ze niet uit zijn gratie vallen. De scheiding der machten en de checks and balances krijgen in de Verenigde Staten rake klappen.

Bovendien is Trump de voorbije jaren geradicaliseerd, ook in zijn buitenlands beleid. Bondgenoten worden hard aangepakt en vijanden omarmd. Op de veiligheidsconferentie in München viel Amerikaans vicepresident JD Vance precies die partijen aan die de voorbije tachtig jaar de trans-Atlantische relatie hebben geschraagd. In plaats daarvan schaart de regering-Trump zich op één lijn met partijen die de fundamenten van onze samenleving onderuit willen halen, zoals de Alternative für Deutschland. In dat opzicht is ook Europa veranderd ten opzichte van Trumps eerste termijn. Politiek gezien zijn we meer versnipperd dan ooit, economisch vergaat het ons een stuk minder goed. Er is een soort van stroperigheid in ons systeem geslopen, en wij lijken te onzeker om daar met de nodige moed het hoofd aan te bieden.

Ook met de Russische president Vladimir Poetin en diens Chinese collega Xi Jinping lijkt Trump bereid om rond de tafel te gaan zitten.

Everts: We leven in een wereld waarin invloedssferen en autoritair leiderschap steeds meer centraal komen te staan. Trump spreekt over Groenland en het Panamakanaal haast als Amerikaans bezit, uitspraken die doen denken aan de claims die Poetin en Xi op respectievelijk Oekraïne en Taiwan leggen. De Verenigde Staten en Europa verdedigden tot voor kort een systeem waarvan velen geloofden dat het iedereen ten goede kwam. We hebben vermoedelijk onderschat dat niet iedereen evenveel van die orde kon profiteren, maar we hadden zeker niet verwacht dat de Verenigde Staten zich plots tegen dat systeem zouden beginnen te keren. Ik durf er mijn hand niet meer voor in het vuur te steken dat Trump, Xi en Poetin het niet onderling op een akkoordje gooien, met Europa als een van de voornaamste slachtoffers.

Het voetjevrijen tussen China en Rusland wordt almaar inniger.

Everts: Voor de camera’s verklaart Peking netjes dat het tegen de oorlog in Oekraïne is, maar in de praktijk levert het Rusland steeds meer steun. Wij mogen dat niet aanvaarden. Europa exporteert momenteel een heleboel technologie naar China, die vervolgens naar Rusland wordt verscheept om er wapentuig van te maken. De steeds hevigere Russische rakettenregen wordt met andere woorden mee mogelijk gemaakt door onze angst om door te pakken.  Waarom beperken we de uitvoer van zulke technologie naar China niet tot op het niveau van de dag voordat Rusland aan zijn grootschalige invasie begon? Het zou China ertoe verplichten om naar zijn eigen voorraden te grijpen. Bovendien moeten we China ertoe oproepen niet alleen dronecomponenten naar Rusland, maar ook naar Oekraïne te exporteren. Dat zal niet gebeuren – ik ben niet naïef – maar het gaat erom Peking kleur te laten bekennen. China is een partij in deze oorlog, maar het vindt het klaarblijkelijk belangrijk om dat zo veel mogelijk verborgen te houden.

Poetin, Xi en de ‘vriendschap van staal’: hoe moeten we de relatie tussen Rusland en China begrijpen?

Nu Trump Europa voortdurend tegen de haren instrijkt, pleiten sommigen er net voor dichter bij China aan te leunen. Een goed idee?

Everts: Absoluut niet. Weinigen hebben het gezien, maar meteen na de omstreden toespraak van JD Vance in München was het de beurt aan de Chinese buitenlandminister Wang Yi. Die maakte handig gebruik van de totale ontreddering en stelde China voor als een uiterst betrouwbare en berekenbare partner. In die val mogen we niet trappen. China is geen betrouwbare bondgenoot. Het Europese handelstekort ten opzichte van China wordt met de dag groter – het is zelfs een stuk groter dan dat tussen de Verenigde Staten en China. Bovendien schroeft Peking de toegang van Europese bedrijven tot de Chinese markt almaar verder terug en beperkt het de export van kritieke mineralen.

Sommigen zeggen: Trump probeert Rusland los te weken van China – de grootste uitdager van de Verenigde Staten. Klopt dat?

Everts: Zulke complexe redeneringen doen Trump te veel eer aan. Hij is helemaal niet bezig met grote strategieën en geopolitieke overwegingen – de Amerikaanse goederenhandelsbalans uitgezonderd. Het is bovendien een naïeve gedachte dat Rusland en China zich momenteel uit elkaar zouden laten spelen. Ze hebben er om uiteenlopende redenen alle baat bij om de handen in elkaar te slaan, al geloof ik niet dat Peking en Moskou elkaar diep vanbinnen werkelijk vertrouwen.

Wint Xi de handelsoorlog van Trump? ‘Het is niet dat we China nu wel kunnen vertrouwen’

Is Poetin de oorlog in Oekraïne aan het winnen?

Everts: Het hangt er maar van af hoe je het bekijkt. Rusland wint inderdaad mondjesmaat terrein, weliswaar tegen een bijzonder hoge menselijke en economische tol. Maar het was Poetins bedoeling om Oekraïne in enkele dagen tijd helemaal in te nemen. Dat is dus niet gelukt. Rusland heeft een bijzonder krachtige propagandamachine – ook in Europa zijn we daar erg vatbaar voor. Moskou is er de voorbije vijftien jaar met zeer weinig middelen in geslaagd om ons te doen geloven dat het een wereldmacht is. Dat is het in conventioneel en economisch opzicht niet. Overal waar Rusland komt, ontstaan er eerder vroeg dan laat problemen. In Syrië schoten de Russen Bashar al-Assad niet langer te hulp, Iran stond er de voorbije weken helemaal alleen voor en in de Sahel dringt het besef door dat de Russische huurlingen meer problemen dan stabiliteit veroorzaken. Bovendien is Oekraïne moe, maar niet verslagen. Als ik in Oekraïne kom, heb ik niet het gevoel dat de bevolking en de overheid de Russische agressie niet langer aankunnen – hoe gruwelijk de dagdagelijkse Russische bombardementen op de Oekraïense grootsteden ook zijn.

Noord-Korea stuurt naar verluidt 30.000 soldaten naar Oekraïne. Leider Kim Jong-un beloofde ‘onvoorwaardelijke steun’. Heeft Poetin een betere bondgenoot aan Noord-Korea dan de Oekraïense president Volodymyr Zelensky aan Europa?

Everts: Dat is te kort door de bocht. We doen best veel voor Oekraïne, zonder de westerse steun was het land een vogel voor de kat. Dankzij Europese hulp is Oekraïne nu in staat om ongeveer 70 procent van zijn wapens zelf te produceren. En dankzij Europese sancties heeft de Russische economie het steeds moeilijker – ook al hebben die economische strafmaatregelen niet zo veel impact als sommigen ons in het begin van de oorlog wilden doen geloven.

‘Zijn bromance met Poetin maakt Kim Jong-un stoutmoedig’

Poetin lijkt niet erg onder de indruk van die sancties.

Everts: Ik begrijp de vraag: ook hier moet Europa meer doen. Van de Europese coalition of the willing ter ondersteuning van Oekraïne hoor en zie je te weinig. Enkele maanden geleden zouden ze nog een vernietigend sanctiepakket lanceren als Poetin niet zou instemmen met een tijdelijk staakt-het-vuren. Poetin ging niet overstag, maar van dat sanctiepakket kwam tot op heden niets in huis. Ook hier lijkt Europa weer te wachten totdat Republikeinse Congresleden Trump ervan kunnen overtuigen nieuwe sancties tegen Rusland uit te vaardigen. Neem bijvoorbeeld de schaduwvloot waarmee Rusland olie uitvoert en zijn oorlogskas spijst. Momenteel doen wij in Europa heel veel moeite om schip per schip de ingewikkelde eigendomsstructuren en schijnvennootschappen te achterhalen. Waarom draaien we de bewijslast niet eenvoudigweg om? Zonder duidelijke eigendomspapieren kom je de Europese wateren niet meer in. Dat zou pas een statement zijn.

Poetin noemde de Amerikaanse bombardementen in Iran ‘illegaal’, maar zaait tegelijkertijd al ruim drie jaar lang dood en verderf op Oekraïense bodem. Wat moeten we daarvan maken?

Everts: Poetins uitspraken getuigen van een ongekende schaamteloosheid, maar zijn wel illustratief voor de wereld waarin we leven. Met het internationaal recht is het vandaag zoals met de statistiek: politici proberen er vooral mee te bewijzen wat ze bewezen willen zien. Om te beginnen heb ik bijzonder weinig sympathie voor het Iraanse regime. Het destabiliseert al jarenlang de regio, terroriseert zijn eigen bevolking en speelde al geruime tijd spelletjes met de internationale inspecteurs die ’s lands kernprogramma in de gaten moesten houden. Maar dat alles maakt de Amerikaanse bombardementen in Iran niet minder illegaal – onze toppolitici durven dat uit angst voor Trump gewoon niet toe te geven. Ruim anderhalf jaar na het begin van de oorlog in Gaza onderschatten we nog steeds hoezeer onze dubbele standaarden de Europese geloofwaardigheid op het spel zetten. Dat we de Amerikaanse bombardementen in Iran niet durven te beschouwen als tegen het internationaal recht maakt het alleen maar erger.

Waarom zwijgt China over de aanval op Iran? ‘Peking is gebaat bij een nieuwe Amerikaanse oorlog’

Europa raakt het zelfs niet eens over de vraag of Israël met zijn oorlog in de Gazastrook de mensenrechten schendt.

Everts: Ook in het Midden-Oosten ontbreekt het ons aan de nodige geopolitieke behendigheid. We weten nochtans dat het beter kan. Het nucleair akkoord dat Iran, de VS en Europa – en ook met China en Rusland – in 2015 sloten was het resultaat van een Europese diplomatieke krachttoer. Toen toonden we wel dat Europa op het hoogste niveau kan meespelen. Maar toen Trump in 2018 de stekker uit de overeenkomst trok, durfden we onze eigen deal niet te verdedigen.

Bezorgt dat alles de directeur van het Europese Instituut voor Veiligheid studies wel eens slapeloze nachten?

Everts: Als ik kijk wat er allemaal om ons heen gebeurt en zie wat Europa daar tegenover plaatst, dan kan ik niet anders dan me zorgen maken. Vijandige krachten zetten ons samenlevingsmodel steeds meer onder druk, tegelijkertijd laten we toe dat sociale media – ook in handen van buitenlandse krachten – onze maatschappij onder voortdurende hoogspanning plaatsen. Maar tijdens de financieel-economische crisis heb ik geleerd dat Europa weerbaarder is dan velen denken. Toen Griekenland – en bij uitbreiding de volledige eurozone – tijdens de staatsschuldencrisis dreigde om te vallen, heb ik uit bezorgdheid een deel van mijn geld van euro in Zwitserse frank omgewisseld. Ik had me vergist: de Europese Unie bleek veel eendrachtiger dan verwacht. Uiteindelijk komen we er samen uit. Dat zal nu niet anders zijn.