Rebellie en jihad in de Sahel: ‘Europa heeft die Sahellanden nodig. Handel ernaar’

Mali, Burkina Faso en Niger kampen al jaren met rebellie en jihadistische opstanden, waardoor grote delen van die Sahellanden niet meer onder regeringscontrole staan. Nieuwe militaire dictaturen brachten geen oplossing. Een catastrofe lijkt in de maak. ‘Een totale instorting van de Sahelstaten zou gigantische migratiestromen veroorzaken’, zegt de Noorse onderzoeker Morten Bøås.

In zijn boek Sahel. The Perfect Storm, beschrijft Morten Bøås (60) hoe de Sahel na een glorierijk verleden met goudmijnen en handelsroutes is verworden tot een speelbal van anderen.

Het Westen wilde Moammar Khadafi weg uit Libië. Gevolg: duizenden strijders uit de Sahel verloren hun baan in het Libische leger, en keerden terug naar het thuisgebied. Daar konden ze hun kennis en wapens te gelde maken in de wirwar van groepjes die twijfelen tussen jihad en criminaliteit.

De Sahel lijdt bovendien onder ongewoon zware droogtes en al even ongewone periodes van neerslag , die de soms gewelddadige verhouding tussen herders en boeren nog bemoeilijken.

Daarbovenop is er de bevolkingstijdbom. Mali zal tegen 2050 45 miljoen inwoners tellen (tegenover 20 miljoen nu), Niger 68 miljoen (nu 24 miljoen). Vrouwen hebben er gemiddeld 5 à 6 kinderen. En dat terwijl de economie nu al onvoldoende tewerkstelling en voedsel biedt.

In 2012 werd de toestand onhoudbaar, met toenemende aanslagen aan de ene kant en protesten tegen democratische maar vooral corrupte, pro-Franse regimes aan de andere.

Frankrijk werd in 2013, onder president François Hollande, de drijvende kracht achter internationale militaire operaties die de rebellen moesten fnuiken.

Toen was Frankrijk weer even populair.

Morten Bøås: Ik was op dat moment in Mali. Er hingen Franse vlaggen in de straten. Mensen riepen ‘Vive Hollande’. De bewoners dachten dat Frankrijk de rebellie in de kiem zou smoren, de problemen met de Toearegs (die zich wilden afscheuren van Mali, nvdr) zou regelen, maar ook – min of meer onuitgesproken – dat er constructiever gestreefd zou worden naar democratie.

Maar dat liep anders.

Bøås: De voormalige koloniale heerser de leiding geven, was vragen om problemen. De operatie concentreerde zich op het noorden van Mali, de problemen in centraal Mali werden uit het oog verloren. De mensen die dachten dat de Fransen hen kwamen beschermen, zagen het tegenovergestelde gebeuren.

De Fransen vormden een gevechtseenheid. Ze kwamen een dorp binnen, bleven er een paar uur, vergaarden inlichtingen over de rebellen, gaven de kinderen wat koekjes en trokken verder. De dag daarop plunderden veedieven het dorp. Nog een dag later volgde een groep jihadi’s, die de informanten van de Fransen in elkaar timmerden, of erger, maar die ook achter de veedieven aangingen. De jihadi’s deelden vervolgens een deel van dat vee uit onder de bewoners. Zij bleven een dag of twee, langer dan de Fransen.

Als gewone burger ben je door geen van die groepen beschermd. Maar de jihadi’s hadden meer succes, niet zozeer omdat hun religieuze boodschap aansloeg, maar omdat ze langer bleven, en meer deelden.

De rebellen zijn ongrijpbaar. Ze hebben niet de capaciteit om steden te bezetten of regio’s politiek te besturen, maar ze kunnen de samenleving wel in de war sturen, buitenposten aanvallen, het moraal van de troepen onderuithalen, wapens buitmaken. Ze zijn alleen te verslaan als de bevolking een beter alternatief krijgt. En de louter militaire campagne van de Fransen bracht geen beterschap. Integendeel, de corruptie werd erger.

En dus eindigden de internationale militaire campagnes met ongenoegen en staatsgrepen, eerst in Mali, vervolgens in Burkina Faso en Niger. De coupleiders genieten volgens peilingen de steun van de stedelijke bevolking.

Bøås: Ik ben geen voorstander van militaire regimes. Maar ik begrijp wel waarom delen van de bevolking de junta nog ondersteunen. Ze zien leiders die niet alleen de macht hebben gegrepen om zichzelf te verrijken. Die leiders propageren een soort patriottisme met zelfrespect en volle soevereiniteit. Dat slaat aan bij een deel van de stedelijke jongeren. Maar tenzij de situatie verbetert, zal die steun niet eeuwig duren.

Hoewel. In 2022, twee jaar na de staatsgreep in Mali, voorspelde ik dat het militaire regime geen lang leven beschoren was. Want, zei ik: ‘Mensen kunnen zich niet voeden met soevereiniteit.’ Ik moet nu toegeven: in de hoofdstad Bamako voeden ze zich toch wel al heel lang met soevereiniteit. Niets wijst erop dat het regime snel zal vallen.  

U noemt het in uw boek garnizoenstaten. Het leger controleert de steden, de garnizoenen, maar niet het platteland. Hoe lang kan zo’n regime overleven?

Bøås: Zolang het in staat is het garnizoen te voeden, en de mensen die eromheen leven. Op landelijk niveau vinden onderhandelingen plaats tussen jihadi’s en burgers, en tussen jihadi’s en plaatselijke bestuurders. De jihadi’s leven niet alleen van wat ze plunderen, ze hangen ook af van boeren en plaatselijke markten.

Kunnen de militaire regimes, die gesteund worden door Rusland, de rebellen verslaan?

Bøås: Ik betwijfel het. Het gerucht gaat dat de Wagnergroep volledig vertrokken is uit Mali, en vervangen werd door het Russische Afrikakorps, dat zich meer zou richten op training  en advies en minder op vechten. Je kunt veel negatiefs zeggen over de Wagnergroep – ze speelt in de Champions League op het gebied van mensenrechtenschendingen – maar ze zorgde ook voor scherpte bij militaire operaties.

De Franse president Emmanuel Macron vond de Russische aanwezigheid een brug te ver.

Bøås: Nochtans hoeft die niet het einde te betekenen van de langdurige verhouding tussen Europa en de Sahel. De Russen zijn er nu een paar jaar actief. Ze pakken het slim aan, werken met een klein budget. Ze leveren oud militair materieel,  doen aan beveiliging, laten zich betalen in mineralen. Maar ze winnen niet, en ze kunnen nooit Europa vervangen als handelspartner, of op het gebied van ontwikkelingswerk.

Factcheck: nee, deze beelden tonen niet de herbebossing van de Saharawoestijn of Sahel

Europa heeft de Sahel nodig, net zoals de Sahel Europa nodig heeft. Handel ernaar. Het is best mogelijk dat de huidige regimes de banden met de EU opnieuw willen aanhalen. Maar dan moet Europa toegevingen doen, een compromis bereiken waarbij de Sahelregimes geen gezichtsverlies lijden. Datkan, maar het moet zonder Macron gebeuren. Hij heeft te veel onbehouwen dingen gezegd (onder meer dat de Sahellanden vergeten zijn Frankrijk te bedanken, nvdr). Zijn aanwezigheid werkt in die landen als een stopbord.  

Een totale instorting van de Sahelstaten zou gigantische migratiestromen veroorzaken. Door de opmars van extreemrechts en populisme is Europa nu minder in staat om een migratiecrisis het hoofd te bieden dan tijdens de oorlog in Syrië. Zou Europa militairen inzetten om migranten terug te drijven? Ik ben bang dat zoiets kan gebeuren.