Het neerhalen van een Russisch vliegtuig kan een wig drijven tussen de Verenigde Staten en Europa, en tussen de lidstaten onderling, analyseert The Economist.
‘Onze toewijding om elk stukje bondgenootschappelijk grondgebied te allen tijde te verdedigen,’ verklaarde de NAVO op haar top van vorig jaar, ‘is onwrikbaar.’ Dat geldt misschien op de grond. Maar de laatste weken lijkt het in de lucht wankeler.
Eerst drongen Russische drones op 9 september het Poolse luchtruim binnen. Daarna kwamen drie Russische MiG-31-gevechtsvliegtuigen op 19 september het Estse luchtruim binnen, waar ze 12 minuten bleven. Enkele dagen later legden mysterieuze drones de belangrijkste luchthaven van Denemarken stil en verschenen ze boven Oslo.
Terwijl de Amerikaanse president Donald Trump afstand neemt van Europa en zijn inspanningen om de oorlog in Oekraïne te beëindigen lijkt te willen verminderen, draait Vladimir Poetin de duimschroeven op het continent aan.
‘Grijze zone’
Sinds de grootschalige invasie van Oekraïne in februari 2022 voeren de Russische inlichtingendiensten een campagne van sabotage en ondermijning in heel Europa. Sommigen noemen dit ‘hybride oorlogsvoering’, een verwijzing naar de mix van gewelddadige en niet-gewelddadige middelen, meestal net onder de drempel van een open gewapend conflict. Anderen spreken over de ‘grijze zone’ tussen vrede en oorlog. Militairen vinden beide termen vaag of leeg, maar wat ze aanduiden is reëel.
Het aantal bevestigde Russische sabotageacties tegen Europese vitale infrastructuur steeg tussen 2023 en 2024 met 246 procent.
Een recente studie van het International Institute for Strategic Studies, een denktank, stelde vast dat het aantal bevestigde Russische sabotageacties tegen Europese vitale infrastructuur tussen 2023 en 2024 met 246 procentpunten steeg. De acties waren vooral gericht tegen maritieme en watergebonden installaties. Op 17 september klaagde Litouwen 15 mensen met banden met de Russische militaire inlichtingendienst aan omdat ze explosieve pakketten zouden hebben geplaatst op vrachtvliegtuigen. Die veroorzaakten vorig jaar branden in Duitsland, Polen en Groot-Brittannië.
De terugkeer van de tank en 9 andere militaire lessen uit de oorlog in Oekraïne
Dubbel zoveel luchtruimschendingen
Die campagne lijkt zich nu te verplaatsen naar het Europese luchtruim. Al decennia schendt Rusland af en toe het nationale luchtruim van NAVO-bondgenoten, dat de nationale grenzen volgt en zich 12 zeemijlen (22,22 kilometer) vanaf de kust uitstrekt. Maar luchtruimschendingen zijn het afgelopen jaar ongeveer verdubbeld, volgens een westerse functionaris. Ze zijn ook ernstiger geworden. De schending van het Estse luchtruim was de ergste in meer dan twintig jaar. De aanwezigheid van Russische drones boven Polen was de grootste schending in de 76-jarige geschiedenis van het bondgenootschap.
De aanwezigheid van Russische drones boven Polen was de grootste schending in de 76-jarige geschiedenis van de NAVO.
Tot dit jaar had de NAVO Artikel 4, een clausule die overleg tussen de 32 leden op gang brengt, slechts zeven keer in haar geschiedenis ingeroepen. Nu gebeurde dat twee keer in twee weken, eerst door Polen en daarna door Estland. Bij het incident van 19 september stegen Italiaanse, Finse en Zweedse gevechtsvliegtuigen op om de drie Russische toestellen te onderscheppen. De piloten erkenden de inbreuk met een vleugelzwaai, maar maakten geen radiocontact of veranderden niet van koers.
Geen toeval
De drone-incidenten zijn veel onduidelijker. Op 22 september sloten de luchthavens van Kopenhagen en Oslo kort nadat drones in en rond hun luchtruim waren waargenomen. In de nacht van 24 september vlogen opnieuw drones boven vier Deense luchthavens, waaronder een militaire basis. Twee dagen later meldden Zweedse functionarissen dat drones boven de Karlskrona-archipel in het oosten van het land waren gesignaleerd. Op 27 september werden opnieuw drones waargenomen boven Deense installaties, waaronder een luchtmachtbasis. Niet al die incidenten hoeven vijandig te zijn: vorig jaar waren er meer dan 500 illegale dronevluchten in de buurt van Noorse luchthavens, al werden de meeste (en mogelijk allemaal) vermoedelijk uitgevoerd door hobbyisten, niet door saboteurs van het Kremlin.
Toch lijkt Denemarken ervan overtuigd dat de recente schendingen geen toeval zijn. ‘Er kan geen twijfel over bestaan: alles wijst erop dat dit het werk van een professionele actor is’, zei Troels Lund Poulsen, de Deense minister van Defensie. ‘Dit is wat ik zou definiëren als een hybride aanval.’
‘Papieren tijger’
Westerse functionarissen weten niet waarom Rusland de druk heeft opgevoerd. Sommige bondgenoten denken dat de Poolse en Estse incidenten per ongeluk gebeurden, en dat ze veroorzaakt werden door slordigheid, al is Polen het daar niet mee eens. Zo zouden de navigatiesystemen van de MiG-31’s die het Estse luchtruim binnendrongen, verkeerd hebben gewerkt. Maar zelfs als dat zo is, kan die slordigheid op zich een bewuste keuze zijn van het Kremlin om de NAVO-strijdkrachten meer risico’s te laten nemen.
En als de schendingen wel opzettelijke provocaties waren, dan ligt een deel van de verklaring mogelijk bij Trump. De laatste dagen klinkt de Amerikaanse president opvallend minder vriendelijk tegenover Poetin, door te suggereren dat Rusland een ‘papieren tijger’ is en dat Oekraïne de oorlog zou kunnen winnen. Tegelijkertijd neemt hij meer afstand van de oorlog door te benadrukken dat hij wapens aan Oekraïne wil verkopen, maar niet schenken.
Russische luchtruimschendingen wekken de indruk dat Europa zijn eigen luchtruim niet kan beschermen, waardoor het vertrouwen in regeringen afbrokkelt.
Tot nu toe had Poetins ondermijningscampagne vooral als doel Europa te intimideren om de steun aan Oekraïne terug te schroeven en te ontmoedigen om die steun uit te breiden met zwaardere wapens zoals tanks, jets en langeafstandsraketten. Dat was geen succes: de steun bleef komen. Maar de recente acties zijn vermoedelijk bedoeld om wiggen te drijven tussen Europa en Amerika, en tussen de Europese NAVO-leden onderling. Russische luchtruimschendingen wekken de indruk dat Europa zijn eigen luchtruim niet kan beschermen, waardoor het vertrouwen in regeringen afbrokkelt. Ze tonen ook aan dat Trump weinig zin heeft zijn Europese partners te steunen in een crisissituatie. En ze leggen de interne verdeeldheid binnen Europa bloot over hoe te reageren.
‘U bent gewaarschuwd’
Neem het debat binnen de NAVO. Sommigen willen hard terugslaan. ‘Als er nog een raket of vliegtuig ons luchtruim binnenkomt zonder toestemming, opzettelijk of per ongeluk, en het wordt neergehaald… kom dan niet hier jammeren’, waarschuwde de Poolse buitenlandminister Radek Sikorski Rusland. ‘U bent gewaarschuwd.’ Op 23 september kreeg Sikorski’s impliciete dreigement onverwacht steun van Trump zelf, al leek die weinig zin te hebben in directe inmenging. Sommigen wijzen op Turkije, dat in 2015 een verdwaald Russisch toestel neerhaalde.
In de praktijk willen veel bondgenoten voorzichtig blijven. Generaal-majoor Jonas Wikman, het hoofd van de Zweedse luchtmacht, wiens toestellen betrokken waren bij de Estse interceptie, zegt dat hij de gedelegeerde bevoegdheid heeft om Russische vliegtuigen neer te halen als dat nodig is. ‘Maar we zullen altijd kijken naar het dreigingsniveau’, voegt hij eraan toe. ‘Wanneer we het over Zweeds grondgebied hebben, hebben we het over proportionaliteit.’ Bij het Estse incident kon de NAVO de Russische vliegtuigen voortdurend volgen en vormden de indringers, hoewel ze bewapend waren met lucht-luchtraketten, geen duidelijk gevaar voor de grond.
Geen NAVO-toestemming nodig
Op papier heeft elke bondgenoot het recht neer te schieten wat hij wil: er is geen toestemming van de NAVO nodig. De Baltische staten hebben zelf geen gevechtsvliegtuigen – zij vertrouwen op een rotatie van bondgenoten om hun luchtruim te patrouilleren – maar hun buren wel. Het staat Polen vrij het volgende verdwaalde toestel neer te halen. Het probleem is eerder politiek dan militair. Als Rusland ervoor kiest te escaleren, bestaat de vrees dat Trump zich afzijdig houdt en dat Europeanen onderling ruziemaken over hoezeer ze de bondgenoot moeten steunen die een Russisch vliegtuig heeft vernietigd.
Alle NAVO-bondgenoten zijn het erover eens dat de status quo onhoudbaar wordt.
Alle NAVO-bondgenoten zijn het erover eens dat de status quo onhoudbaar wordt. Mike Waltz, Amerika’s ambassadeur bij de Verenigde Naties, berispte Rusland publiekelijk tijdens een VN-vergadering in New York. Marco Rubio, de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, zou dat in besloten kring hebben gedaan. In Europa versterken landen hun defensie. Vijf dagen na het Estse incident landden meer dan 100 Poolse parachutisten op Gotland, een Zweeds eiland met een strategische ligging in de Baltische Zee, als onderdeel van een gezamenlijke oefening.
Zweden verplaatst ook grondgebonden luchtverdediging naar het eiland en verhoogt de paraatheid van zijn luchtmacht. ‘Dit zijn intense dagen en weken, zegt generaal-majoor Wikman. ‘We moeten kalm blijven en de juiste houding aannemen, en we zijn er behoorlijk zeker van dat we op de goede weg zijn.’
