Dear Compatriots: hoe de Russische inlichtingendiensten ook via expats propaganda en desinformatie verspreiden

Een Russisch diasporafonds wordt gebruikt om Russische propaganda en activiteiten van de inlichtingendiensten te financieren. Het e-mailarchief van het fonds waartoe een groep internationale journalisten toegang kreeg, geeft een unieke inkijk in hoe de Russische inlichtingendiensten de Russische diaspora gebruiken om het Russische narratief te promoten. ‘We hebben bijna dertig miljoen landgenoten in het buitenland. Het is een leger, een macht die zeer belangrijk is voor ons.’

Het Kremlin heeft een opmerkelijke relatie met zijn burgers. Zolang ze zich binnen de eigen grenzen bevinden, maalt het regime nauwelijks om hun welbevinden. Etnische minderheden of gastarbeiders uit de buurlanden worden openlijk gediscrimineerd. Mensenrechtenorganisaties als Memorial werden verboden wegens ‘extremisme’. Russen die al te luidruchtig hun mensenrechten opeisen, ondervinden zware repressie.

Maar zodra die landgenoten zich buiten de Russische grenzen bevinden, wordt de Russische staat de vurigste verdediger van hun mensenrechten. Het idee werd voor het eerst geformuleerd door geopolitiek denker Sergej Karaganov, tegenwoordig een voorstander van een agressievere Russische nucleaire doctrine.

In 1992 stelde Karaganov al dat Rusland zich moet opwerpen als de verdediger van Russischtaligen in zijn directe ommeland, om zo zijn invloed in de voormalige Sovjetrepublieken te vergroten. Waar na de val van de Sovjet-Unie vooral neerslachtigheid heerste over de miljoenen Russischtaligen die plots in het buitenland leefden, zag Karaganov dat al die ‘landgenoten’ juist een geopolitieke troef konden zijn.

Eerst was de Karaganovdoctrine een soort intellectuele vingeroefening onder Russische haviken. Vandaag is ze een van de leidende principes van het Russische buitenlandbeleid. De Russische aanvallen op Oekraïne worden in Rusland gerechtvaardigd als hulp aan en steun voor de zogenaamde sootetsjestvenniki (letterlijk: mede-vaderlanders).

De term heeft op meer betrekking dan louter Russen die in het buitenland wonen. Elke burger die ooit deel uitmaakte van de Sovjet-Unie, wordt in principe als ‘mede-vaderlander’ beschouwd – net als hun nazaten. Vooral in de Baltische staten, maar ook in Georgië en uiteraard in Oekraïne, werpt Rusland zich op als de enige bescherming die Russischtaligen genieten.

Dertig miljoen landgenoten

Een van de organisaties die zich specifiek met die diaspora bezighoudt, is het Fonds voor de steun en de verdediging van de rechten van Landgenoten die in het buitenland wonen (Pravfond). Dat fonds werd in 2011 opgericht per presidentieel decreet, en is gelinkt aan het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken en aan Rossotroednitsjestvo, het federale agentschap voor humanitaire samenwerking en diaspora. Pravfond staat sinds 23 juni 2023 op een Europese sanctielijst.

De Deense publieke omroep DR kreeg via een vertrouwelijke bron 49.262 e-mails en 22.355 documenten in handen, afkomstig van vijf e-mailadressen gelinkt aan Pravfond. DR deelde de documenten met OCCRP, een globaal netwerk voor onderzoeksjournalisten, en organiseerde een internationaal onderzoek, waaraan ook Knack deelnam.

In een eerder DR-onderzoek waaraan Knack deelnam, bleek al dat Pravfond ingezet wordt voor propaganda- en beïnvloedingsoperaties. Het nieuwe onderzoek toont aan op welke schaal Pravfond sinds het begin van de Russische invasie gebruikt wordt om tweedracht te zaaien, inlichtingenwerk te ondersteunen en de Russische diaspora onder controle te houden.

De leiding van Pravfond heeft bovendien opmerkelijke banden met de Russische inlichtingendiensten. Vladimir Pozdorovkin, de voormalige directeur en huidig adjunct-directeur van Pravfond, werd door de Estse inlichtingendienst KAPO in 2007 al geïdentificeerd als een agent van de inlichtingendienst SVR (Dienst voor Buitenlandse Veiligheid).

Ook Anatoli Sorokin, die als ‘adviseur’ voor het Fonds optreedt, is volgens interne documenten lid van de SVR. Sergej Pantelejev, een andere Pravfond-adviseur, staat op een sanctielijst als lid van de militaire inlichtingendienst GROe.

Binnen Pravfond bestaat er weinig twijfel over waarom die Russische diaspora zo belangrijk is. ‘We hebben bijna dertig miljoen landgenoten in het buitenland’, zegt Pravfonddirecteur Aleksandr Oedaltsov in een interne promovideo, die dateert van april 2022. ‘Het is een leger, een macht die zeer belangrijk is voor ons.’

Hoe Rusland zijn diaspora inzet als vijfde kolonne

Juridische bijstand

Het gros van de activiteiten van Pravfond is al bij al onschuldig. Zo financierde Pravfond tussen 2014 en 2022 liefst 23 centra voor juridische bijstand. Die centra bevinden zich voornamelijk in de Europese Unie en in voormalige Sovjetstaten, maar ook in Australië, Jordanië en Mongolië. Ze helpen Russen of Russischtaligen buiten Rusland bij alledaagse juridische geschillen of administratieve aangelegenheden. De centra worden bestuurd door vertrouwelingen met enige invloed of aanzien binnen de plaatselijke Russische diaspora. Steevast tonen ze zich ware Russische patriotten.

Ook in België kreeg het zogenaamde Informatsionno-pravovoj tsentr (Centrum voor Informatie en Juridische hulp) volgens interne Pravfonddocumenten tussen 2014 en 2020 minstens 232.000 euro toegestopt. De leiding van het centrum is in handen van Sergej Petrosov, die in zijn woonplaats Namen optreedt als woordvoerder voor de plaatselijke orthodoxe kerk. Het Krimreferendum van 16 maart 2014, waarbij hij optrad als verkiezingswaarnemer, noemde hij ‘een daad van historische rechtvaardigheid’.

Nadien organiseerde hij in Brussel ook een conferentie over hoe het Westen een informatieoorlog tegen Rusland voert. Daar waren verschillende Pravfond-prominenten aanwezig. Sinds het begin van de grootschalige invasie beweert hij ‘niet langer subsidies van Rusland te aanvaarden’.

Binnen Europese inlichtingendiensten bestaat al langer ongerustheid over de activiteiten van Pravfond. De culturele activiteiten die diasporaverenigingen organiseren worden gezien als de uitgelezen manier om de Russische diaspora in kaart te brengen. Ook juridische bijstand is een laagdrempelige manier om inzicht te krijgen in de diaspora.

Pravfond wordt gezien als deel van een ecosysteem van organisaties die beïnvloedingsoperaties uittekenen. Marta Tuul, woordvoerder voor de Estse contraspionagedienst KAPO, noemt Pravfond ‘een verlengstuk van de Russische inlichtingendiensten’. Volgens Tuul creëert Rusland op die manier ‘aanleidingen om zich te mengen in de interne aangelegenheden van andere landen’.

Hoe Rusland zijn diaspora in België aan zijn kant probeert te krijgen

Propaganda

Zo ondersteunt Pravfond het russofobie-narratief dat de Russische diplomatie al vele jaren hanteert. De voorbije jaren – ook vóór het begin van de grootschalige invasie – verspreidden Russische diplomaten voortdurend het verhaal dat het Westen een ‘russofobe ideologie’ aanhangt.

Als westerse landen kritiek hebben op Rusland, bijvoorbeeld vanwege de gruwelijke invasie van Oekraïne die ondertussen al meer dan drie jaar duurt, dan is dat, zo luidt de officiële Russische lijn, niet uit oprechte verontwaardiging, maar omdat westerlingen een irrationele angst zouden hebben voor alles wat Russisch is. Het is een manier om Rusland voor te stellen als een belegerde vesting, omringd door vijanden, waar enkel een sterke leider bescherming kan bieden.

Om dat narratief binnen de diaspora te verspreiden, investeert Pravfond in tal van lokale Russischtalige media die de positie van het Kremlin steunen. Vorig jaar publiceerde Knack al dat Pravfond de Russischgezinde website Euromore financierde, die een vals redactieadres in Brussel opgaf.

In Letland steunde het de website IMHO-club, een Russischtalige website die Letland voorstelt als een door fascisten bestuurd land, en betoogt dat de Baltische landen wettelijk gezien aan Rusland toebehoren. Pravfond sponsort ook verschillende Telegramkanalen die een pro-Russisch narratief promoten. Voor veel Russischtaligen is Telegram een van de voornaamste nieuwsbronnen.

Pravfond steunde ook het Russian Center of New York van de Amerikaans-Russische Elena Branson. Zij organiseerde onder meer de I Love Russia-campagne, die jongeren uit de diaspora warm moest maken voor Russische geschiedenis en cultuur. Uit de e-mailcorrespondentie met Pravfond blijkt dat Branson meedacht over manieren om een tegennarratief te bedenken tegen de Amerikaanse sancties tegen Rusland.

Op 8 maart 2022 werd ze aangeklaagd omdat ze als Russische agent werkte, valse getuigenissen aan de FBI aflegde en visumfraude probeerde te plegen. In 2020 vluchtte Branson naar Rusland. Daar kreeg ze haar eigen radioshow bij propagandakanaal Sputnik.

Een andere opmerkelijke case is die van de Australische antivaxer Simeon Boikov. Onder de zwierige naam Aussie Cossack wierp Boikov zich sinds het begin van de Russische invasie op tot een pro-Russische propagandist. Boikov leeft sinds december 2022 in het Russische consulaat in Sydney, nadat hij bij een betoging een 77-jarige Oekraïense man tegen de grond had gewerkt.

Hoewel het consulaat de nogal luidruchtige Boikov eerst liever kwijt dan rijk was, behartigde Pravfond zijn belangen. Mede door dat lobbywerk kreeg hij via een presidentieel decreet in 2023 het Russische staatsburgerschap. Boikov verspreidt voortdurend samenzweringstheorieën en desinformatie, onder meer over de Oekraïense president Volodymyr Zelensky.

Klusjes voor de inlichtingendiensten

Uit de e-mails blijkt dat Pravfond bij het verlenen van juridische bijstand opmerkelijke voorrangsregels hanteert. Het gros van de ‘landgenoten’ wordt bij problemen of geschillen doorverwezen naar het Russische consulaat. Opmerkelijk genoeg lijkt Pravfond er vooral op gebrand de zware gevallen uit de nood te helpen, zeker als hun activiteiten wel erg lijken op activiteiten die de Russische inlichtingendiensten doorgaans ontplooien.

Zo bracht Knack vorig jaar al uit dat Pravfond de advocaten betaalde van FSB-huurmoordenaar Vadim Krasikov en van de bekende wapenhandelaar Viktor Boet, die gelinkt wordt aan de Russische inlichtingendienst GROe. Krasikov werd in 2021 tot levenslang veroordeeld voor de moord op de voormalige Tsjetsjeense rebellenleider Zelimchan Changosjvili in het Berlijnse Tiergartenpark. Hij werd vorig jaar evenwel vrijgelaten in de grote gevangenenruil waarbij ook tal van Russische mensenrechtenactivisten vrijkwamen. Ook Viktor Boet werd in 2022 geruild in de deal waarbij de Amerikaanse basketbalster Brittney Griner vrijkwam.

Uit het e-mailarchief blijkt dat Pravfond ook andere figuren die banden hadden met de inlichtingendiensten uit de brand hielp. In Litouwen betaalde het fonds bijvoorbeeld de advocaten van verschillende Sovjetofficials die in 1991 een bloedbad aanrichtten onder Litouwers die voor de onafhankelijkheid betoogden. Daarbij kwamen 14 Litouwers om het leven. In 2019 werden maar liefst 67 voormalige Sovjetofficials veroordeeld voor hun medeplichtigheid.

Minstens drie voormalige KGB-officieren kregen van Pravfond financiële steun om hun advocaten te betalen. Daarnaast hielp Pravfond ook Algirdas Paleckis, een Litouws politicus die in 2021 veroordeeld werd voor spionage. Een Litouwse rechtbank concludeerde in 2023 dat de Russische reactie op de rechtszaak ‘gecoördineerd werd door de presidentiële administratie en de FSB’.

In het e-mailarchief van Pravfond staan nog tal van andere opmerkelijke juridische kosten. Zo betaalde het Fonds minstens 5000 euro aan de advocaat van Sergej Sidorov, een Letse taxichauffeur die foto’s van militaire installaties doorspeelde aan Rusland en een aanslag probeerde te plegen op een testsite voor Oekraïense drones.

Een andere ‘landgenoot’ die steun van Pravfond ontving is Andrej Andronov, een in Estland wonende Rus die in Estland beschuldigd wordt van samenwerking met de Russische geheime dienst. Zijn echtgenote werd betrapt toen ze in april 2024 met 10.000 euro in cash terugkeerde vanuit Rusland.

Ook Aleksandr Franchetti, een geboren Rus die tijdens de aanval op de Krim in 2014 een burgermilitie leidde, kreeg steun van Pravfond. Franchetti wordt in Tsjechië beschuldigd van sabotageopdrachten en spionage. Zo zou hij inlichtingen over de energie-infrastructuur en de aanwezigheid van Oekraïense soldaten aan Rusland hebben doorgegeven. Pravfond betaalde minstens 5,8 miljoen roebel (ongeveer 64.606 euro) aan verschillende advocaten. Nadat Franchetti in 2022 voorwaardelijk was vrijgelaten, vluchtte hij naar Rusland. In 2023 werd hij in absentia veroordeeld.

Dat het fonds net die gevallen extra aandacht geeft, is niet zonder toeval. ‘Pravfond is een soort verzekering’, klinkt het bij een bron binnen een Europese inlichtingendienst. ‘Als je mensen vraagt om dubieus werk te verrichten, moet je hen kunnen tonen dat je ze niet in de steek laat.’

Een Russisch diasporafonds betaalde de advocaat van een FSB-huurmoordenaar

Focus op de buurlanden

Sinds het begin van de grootschalige invasie in Oekraïne en de sancties heeft Pravfond zijn doelen bijgesteld. De ambities blijven evenwel overeind. Tijdens een vergadering in april 2025 legt Oedalstov samen met vertegenwoordigers van het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken en Roessotroednitsjestvo vast welke projecten Pravfond het komende jaar zal financieren.

Daaruit blijkt dat Pravfond een stuk selectiever optreedt dan voorheen. Financierde het fonds vóór de invasie organisaties in de hele EU, dan richt het zich tegenwoordig eerder op Ruslands onmiddellijke ommeland, met een speciale focus op Oekraïne en de Baltische staten. Zo is er financiering voor Antifashist, een ‘informatieagentschap’ dat Rusland in een positief daglicht plaatst.

Ook een internetkrant op de Krim krijgt een toelage om te strijden tegen ‘russofobie’ – ironisch, aangezien de Russische wet de Krim als deel van Rusland beschouwt. Het geeft ook steun aan Jevgenij Baklanov, die met zijn Fonds voor Humanitaire Economische Samenwerking de belangen van Russischtaligen in Oekraïne zegt te behartigen.

Pravfond voorziet ook een toelage van 5000 dollar aan de zus van Jelena Berezjnaja, een pro-Russische activiste die in 2022 de Russische invasie toejuichte en in 2024 een celstraf van 14 jaar kreeg wegens hoogverraad.

Daarnaast focust Pravfond sinds de invasie op de Baltische staten en op Duitsland. Yuri Eremenko, die het Duitse Pravfondcentrum leidt, smeedde bijvoorbeeld banden met Vadar, een ‘mensenrechtenorganisatie’ gesticht door de extreemrechtse partij Alternative für Deutschland (AfD).

‘De relatie hoort niet openbaar te zijn’, schrijft Eremenko in een rapport aan Pravfond. In Estland leverde Pravfond financiële steun aan de Russischgezinde partij Koos (‘Samen’) en haar partijleider Oleg Ivanov, die in 2023 naar Rusland vluchtte.

Ware gelovigen

Naast de enorme variëteit aan strategieën waarmee de Russische overheid ‘haar’ diaspora aan zich probeert te binden, geven de e-mails een opmerkelijke inkijk in het normenkader dat binnen het Russische veiligheidsapparaat leeft, en hoe ze naar de wereld kijken.

Zelfs al geeft het e-mailarchief maar een beperkt beeld van de financiële activiteiten, toch is het duidelijk dat veel Pravfondleden sympathie voelen voor de Russische zaak. De officiële financiering is allesbehalve gul. De organisatie moet keuzes maken.

Zelfs als er naar goede Russische gewoonte her en der financiële middelen blijven plakken, zijn de middelen onvoldoende om er rijk van te worden. Voor het grote geld hoeven de Pravfond-medewerkers het niet te doen. Tegelijk is duidelijk dat verschillende contacten sinds het begin van de grootschalige invasie en de sancties hebben afgehaakt.

De e-mails leren bovendien dat het gros van de Pravfondleiding niet enkel cynische nostalgici zijn: ze lijken een deel van de Russische ideologie oprecht lijkt te geloven. Ook in niet-werkgerelateerde berichten – de e-mailadressen worden soms ook voor persoonlijke correspondentie gebruikt – geeft de Pravfondleiding de indruk ‘ware gelovigen’ te zijn. Kort voor zijn overlijden in augustus 2024 deelde Igor Panjovkin, die voor Pravfond onder meer Oekraïne opvolgde, met een vriend zijn overtuiging dat Rusland aan de winnende hand was.

Russen in het buitenland ‘geloven niet meer in westerse democratie en in doelen die de essentie van de mensheid verstoren’, stelt Pajovkin. ‘Ik schrijf dit niet als propaganda of als politieke indoctrinatie. Ik geloof echt dat Rusland een correcter historisch pad volgt.’

Bij het ter perse gaan had Pravfond geen reactie gegeven op de bevindingen van het onderzoek. De Belgische Staatsveiligheid wenst geen commentaar te geven op het onderzoek.