Russische internettrollen en hackers hebben voldoende Amerikanen kunnen overtuigen om voor Donald Trump te stemmen, stelt een nieuw boek over de invloed van de Russische bemoeienis bij de verkiezingen van 2016. Ook nu nog voeren Russen een informatieoorlog tegen het politieke systeem in de VS.
Zou Donald Trump president van de Verenigde Staten (VS) geworden zijn zonder de hulp van de Russen? ‘Nee’, antwoordt Kathleen Hall Jamieson, professor communicatiewetenschappen aan de University of Pennsylvania. ‘De Russen hebben niet met de stembus geknoeid: Trump is de rechtvaardig verkozen president van de VS. Maar ze hebben wél voldoende mensen overtuigd om voor hem te stemmen, of helemaal niet naar het stemlokaal te trekken.’
Jamieson onderzocht de precieze invloed op het kiespubliek van de Russische tussenkomst tijdens de presidentsverkiezingen van 2016. In haar boek Cyberwar: How Russian Hackers and Trolls Helped Elect a President–What We Don’t, Can’t, and Do Know (2018) besluit ze, met de typerende voorzichtigheid van een academicus, dat die invloedoperatie ‘hoogstwaarschijnlijk’ de verkiezing heeft doen kantelen in het voordeel van Trump en de Democratische kandidate Hillary Clinton de doodsteek gaf.
Het argument steunt op de groeiende wetenschap over de Russische informatieoorlog en academisch onderzoek naar de kneedbaarheid van kiezers.
De expertise van Jamieson is politieke proganda: al meer dan veertig jaar bestudeert ze speeches, politieke advertenties en debatten, en de invloed daarvan op stemgedrag. Volgens het Amerikaanse magazine The New Yorker geniet ze de reputatie scrupuleus onpartijdig te zijn.
Jamieson onderbouwt haar stelling met de aangroeiende kennis over de details van de Russische informatieoorlog en zijn doelwitten en academisch onderzoek naar de kneedbaarheid van kiezers. In haar boek neemt ze drie onderdelen van de Russische campagne onder de loep.
Zo was er ten eerste de computerinbraak bij Democratische insiders en partijbonzen door Russische hackers. De talloze gevoelige e-mails waarmee ze aan de haal gingen en die ze via klokkenluiderswebsite Wikileaks aan de media lekten, zadelden Clinton met verscheidene lastige schandalen op die haar geloofwaardigheid schaadden. Gelijktijdig bombardeerde een klein legertje internettrollen – het Internet Research Agency – het Amerikaanse publiek vanuit Sint-Petersburg met fake news en opruiende content op sociale media die ontworpen waren om Trump een duwtje in de rug te geven en Clintons imago te torpederen.
En ten slotte was het ook Russische manipulatie die er onrechtstreeks toe leidde dat toenmalig FBI-directeur James Comey op een hoogst ongewone manier Clinton publiekelijk op de vingers tikte voor haar slordige omgang met gevoelige overheidsinformatie toen ze minister van Buitenlandse Zaken was. In gedetailleerde peilingen onder Amerikaanse kiezers zag Jamieson de ontegensprekelijke invloed van die Russische machinaties.
Hoe zeker is Jamieson van haar stuk? ‘Ik baseer die stelling niet op mathematische zekerheid, maar op waarschijnlijkheid‘, zegt ze. Ze gaat uit van de bewijsvoering in het strafrecht, waar de schuld van een verdachte buiten gerede twijfel moet bewezen zijn om hem te veroordelen. ‘Ik heb vertrouwen in mijn these’, zegt ze.
Gehackte e-mails
Sinds 1976 neemt Jamieson als communicatiewetenschapper presidentiële debatten onder de loep. Ook in 2016 is dat haar focus: ze had naar eigen zeggen niet de intentie om een knuppel in het hoenderhok te gooien. Toch valt haar iets op in de peilingen die zij en haar team na elk debat uitvoeren onder de kijkers van de debatten met Trump en Clinton en zij die het gebeuren links lieten liggen. Aanzienlijk meer kijkers dan niet-kijkers zeggen dat Clinton publiek het ene vertelt, en privé het ander, dat ze met andere woorden dubbelhartig of onoprecht is. En dat terwijl de meeste analisten het eens zijn dat Clinton een goede beurt maakte.
Uit gehackte mails groeit de perceptie dat Clinton samenzweert met Wall Street. Dat sijpelt door in de opiniepeilingen.
Waar komt die kritiek vandaan, vraagt Jamieson zich af. In de aanloop naar het tweede debat wordt het nieuws dagenlang gedomineerd door de Democratische e-mails die Russische hackers via Wikileaks aan de media lekten. In de mailbox van Clintons campagnemanager John Podesta treffen de Russen enkele speeches aan die Clinton tegen hoge vergoedingen aan banken gaf en die ze ook weigerde vrij te geven.
Daaruit groeit de perceptie dat Clinton onder één hoedje speelt met Wall Street. Sommige passages uit de e-mails, uit de context beschouwd, lijken dat bovendien te staven. De debatmoderatoren leggen Clinton het vuur aan de schenen over de e-mails en ook Trump laat niet na zijn tegenkandidate als leugenachtig af te schilderen. In elk van de drie debatten komen verschillende fragmenten uit de gehackte e-mails ter sprake.
Achteraf zeggen gepeilde kiezers die naar de debatten keken, zestig tot zeventig miljoen zijn het er, dat Clinton minder eerlijk is dan Trump. Onder niet-kijkers loopt Clintons reputatie niet dezelfde schade op. ‘Hadden de Russen die e-mails niet beschikbaar gemaakt via Wikileaks, dan zou het publiek er niets over gehoord hebben’, zegt Jamieson. ‘Het is dus hoogst waarschijnlijk dat het precies die Russische gehackte content was die kiezers heeft overtuigd om niet voor Clinton te gaan stemmen.’
Nu was Clinton van meet af aan een erg onpopulaire kandidaat. Hoe onderscheidt Jamieson die historische afkeer voor Clinton van de Russische invloed? ‘De meningen over Clinton waren lange tijd min of meer stabiel, bleek uit onze peilingen’, antwoordt ze. ‘Tussen 3 en 20 oktober is opeens een aanzienlijke daling te merken in de perceptie dat Clinton geschikt is als president. Waarom? Wat gebeurt er in de campagne, wat is er in het nieuws? Wel, de gehackte e-mails van de Democraten, en bijna alleen dat. Die e-mails hebben haar geloofwaardigheid ernstige schade toegebracht.’
Trolls
Naast de strategische computerinbraak zet het Internet Research Agency (IRS) vanuit het Russische Sint-Petersburg een digitale aanval in op Amerikaanse (sociale) media, waaronder Facebook, Twitter, Instagram en Youtube. Het doel, al vanaf 2014, is ‘wantrouwen zaaien jegens de presidentskandidaten en het politieke systeem over het algemeen’, zo citeert een uitgebreide akte van beschuldiging een strategiedocument van het IRS.
In die aanklacht uit juli van dit jaar doet speciaal aanklager Robert Mueller uit de doeken hoe honderden werknemers van die Russische troll farm zich online voordoen als Amerikanen en fake news, dubieuze advertenties en opruiende berichten in de bloedsomloop van sociale media injecteren. Facebook gaf uiteindelijk toe dat die content maar liefst 126 miljoen Amerikaanse gebruikers bereikt heeft, meer dan een derde van de bevolking.
De invloed van die socialemediacampagne is echter minder meetbaar, zegt Jamieson, omdat er geen precieze data voorhanden is over wie de Russische content onder ogen kreeg. Die Amerikanen konden dan ook niet gevraagd worden naar hun kiesintentie, en de mogelijke invloed daarop van Russische manipulatie. Facebook zou wél over die precieze targeting-informatie beschikken, maar het bedrijf weigert ze vrij te geven wegens privacyredenen.
Jamieson wijst er echter op dat de stembusslag al met al redelijk nipt was. ‘Vergeet niet dat het uiteindelijk 80.000 kiezers in drie staten waren die Trump het kiescollege verzekerden: Wisconsin, Michigan en Pennsylvania.’ Dat waren traditioneel blue states die de Democraten dachten te winnen. Achteraf bleek echter dat de Russische hackers aan de haal gingen met Democratische stemmodellen en data-analyses, die de verkiezingsstrategie bepalen. Op Facebook is het bovendien mogelijk om advertenties op een bepaald publiek in een precieze regio te mikken. ‘De trolls beschikten over de nodige capaciteiten om het juiste publiek te bereiken’, zegt Jamieson.
Het Amerikaanse Congres heeft inmiddels een heleboel Russische socialemediacontent vrijgegeven, met inbegrip van het aantal gebruikers die hem te zien kregen en ook de kostprijs ervan. Een greep daaruit:
De eerste advertentie (kostprijs: 1.643 Russische roebel, ofwel 22,09 euro) promoot een evenement van de ‘United Muslims of America’ ter ondersteuning van Hillary Clinton, dat plaatsvindt in het Witte Huis van toenmalig president Barack Obama. Democratische kiezers die twijfelen over Clinton en zich pakweg ook zorgen maken over immigratie en/of islamistisch geïnspireerd terrorisme en die advertentie onder ogen krijgen, zouden finaal overstag kunnen gaan: op Trump stemmen of de verkiezingen overslaan.
In de tweede advertentie (geen extra informatie beschikbaar) bekritiseert de linkse Democraat en toenmalige presidentskandidaat Bernie Sanders de Clinton Foundation, de liefdadigheidsstichting van het gelijknamige echtpaar. De bedoeling daarvan is overduidelijk, zegt Jamieson: ‘Sanders-aanhangers afraden om voor Clinton te stemmen.’
De Russische trolls durven het zelfs aan betogingen te organiseren in de Verenigde Staten, waar, zo berichten media achteraf, soms wel duizenden mensen voor opdagen. De volgende Facebook-post (kostprijs: 8.635 roebel, ofwel 116,07 euro; en bereik: 38.198 gebruikers) kondigt een betoging aan in de stad Dallas van Blue Lives Matter, de rechtse tegenhanger van Black Lives Matter, dat politiegeweld tegen zwarte Amerikanen aan de kaak stelt. Blue Lives Matter neemt het op voor politieagenten.
De volgende ‘liberale’ Facebook-post suggereert dat politieagenten eigenlijk verdoken aanhangers zijn van de racistische Ku Klux Klan en niet twijfelen om een wapen te trekken tegen onschuldige zwarte jongens:
Ook de volgende post (kostprijs: 6.105 roebel, ofwel 82,03 euro; en bereik: 29.689 gebruikers) kondigt een door Russische trollen bedachte betoging aan in New York ter herdenking van Michael Brown, die in 2014 in de stad Ferguson in Missouri door een politieagent werd doodgeschoten. Dat leidde toen tot massale, gespannen protesten in de stad en een fel maatschappelijk debat over politiegeweld en racisme in heel de VS.
Deze ‘Black Matters’-Facebookpagina tracht die verdeeldheid overduidelijk op de spits te drijven. De valse Russische Facebookpagina ‘Blacktivist’, die in 2016 spanningen voedde met video’s van politiegeweld tegen zwarten, haalde uiteindelijk meer clicks dan de legitieme pagina van Black Lives Matter, schrijft The New Yorker.
Het Internet Research Agency was volgens de aanklacht van Mueller onderverdeeld in verschillende afdelingen: grafisch ontwerp, data-analyse, zoekmachineoptimalisatie en een informaticadepartement dat de hele operatie via servers in de VS omleidt om opsporing te ontlopen. Dat alles om de kandidatuur van Donald Trump te bevoordelen, klinkt het.
Russisch materiaal dat Clinton in een kwaad daglicht stelt heeft overduidelijk tot doel Democratische kiezers in te fluisteren dat ze op verkiezingsdag beter thuisblijven, of zelfs voor Trump stemmen. ‘De trolls trachtten de stem van zwarte Amerikanen en aanhangers van Bernie Sanders te minimaliseren ofwel naar de kandidaat van de Green Party, Jill Stein, om te leiden. Veel socialemediacontent was precies voor dat doel ontworpen. En de deelname van zwarten was uiteindelijk het laagst in twintig jaar.’
Maar hoe helpt verdeeldheid zaaien door onder meer raciale spanningen te voeden Trump in het zadel? ‘Volgens mij zijn de twee complementair’, zegt Jamieson. ‘Door dat soort verdeeldheid te voeden in een land waar de president een zwarte Democraat is, vergroot je de kans dat de uittredende president en zijn aangeduide opvolger een slechte beurt maken.’
In andere advertenties die Jamieson analyseerde richten Russische trollen die zich als Amerikanen voordoen hun pijlen op blanke evangelische christenen, en militaire families en veteranen. In die laatste categorie zou Trump 26 procentpunten voorsprong op Clinton halen. ‘Zonder die groepen zou Trump het kiescollege verloren hebben’, beslist Jamieson.
Druppel op een hete plaat
Maar nogmaals: zonder de precieze targeting-informatie van Facebook over de Amerikanen die de Russische content onder ogen kregen, is het moeilijk een verband te leggen met hun uiteindelijk stemgedrag. Bovendien zijn er tegenargumenten. Zelfs de waarnemers die overtuigd zijn van de breedte van de Russische operatie hebben hun twijfels over de invloed ervan op Amerikaanse kiezers. Eén argument daarvoor is dat de activiteit van de trollen verbleekt bij de totale content die dan op sociale media circuleert – een druppel op een hete plaat.
‘Maar het is net de juiste inhoud voor het juiste publiek die van tel is’, repliceert Jamieson. ‘Je kan een aanzienlijk effect sorteren door slechts een klein deel van het kiespubliek te bereiken met informatie op maat, in swing states bijvoorbeeld. En daarom is de openstaande kwestie van die targeting-data zo belangrijk.’
Bovendien stellen sommige communicatiewetenschappers dat de invloed van politieke propaganda op kiezers al met al beperkt is. Eén studie ondervond dat politieke tv-spotjes slechts twee op tienduizend mensen weten te overtuigen. Jamieson presenteert echter nog een argument voor het succes van de Russen, haar sterkste, zegt ze zelf.
Comey
Op 5 juli 2016 kondigde toenmalig directeur van de federale recherche FBI James Comey aan dat hij het onderzoek naar Clintons slordige omgang met geheime overheidsinformatie afsloot en dat er geen aanklacht zou volgen. Toch tikte Comey Clinton publiekelijk op de vingers omdat ze ‘buitengewoon nalatig’ was geweest. Comey had een persconferentie bij elkaar geroepen zonder zijn baas Loretta Lynch, de toenmalige minister van Justitie, in te lichten, wat hoogst ongebruikelijk was. Waarom ging hij tegen zijn overste in?
De FBI had rond die tijd Russische inlichtingen onderschept die gewag maakten van communicatie tussen Loretta Lynch en het kamp van Clinton, berichtte de Washington Post na de verkiezingen. Volgens die Russische communicatie zou Lynch gezegd hebben dat ze Clinton zacht zou aanpakken in het onderzoek naar het private e-mailgebruik van Clinton toen ze minister van Buitenlandse Zaken was. De FBI oordeelde dat de Russische inlichtingen kant noch wal raakten maar desondanks liet Comey zijn besluitvorming ervan afhangen.
Die Russische insinuaties, mogelijk bewust verspreid, mochten dan wel twijfelachtig zijn, zo schrijft Comey in zijn memoires, maar wat als het bestaan ervan uitlekt? Washington zou in rep en roer staan. Lynch mocht niets meer te maken hebben met het Clinton-onderzoek, en dat om de integriteit ervan te vrijwaren, aldus Comey, die zichzelf als woordvoerder voor het hele dossier aanstelde en hoogst onorthodox te werk ging.
Tien dagen voor de verkiezingen verklaarde Comey, opnieuw op eigen houtje, dat hij het onderzoek heropende, om het zeven dagen later opnieuw te sluiten. Na die aankondiging zakte Clinton prompt drie à vier procentpunten in de peilingen, zonder te herstellen, één van de weinige meetbare factoren die haar verlies kunnen verklaren. ‘Sommige waarnemers zeggen dat Comey de verkiezing heeft beslist, en volgens mij deed hij dat op basis van Russische desinformatie’, zegt Jamieson.
Deel twee
‘In Amerikaanse media, die erg gefocust zijn op verkiezingstactiek, vonden Russische trollen een handleiding om het kiespubliek te manipuleren.’
Jamieson benadrukt dat ze niet de legitimiteit van Trumps presidentschap in twijfel trekt. ‘Trump is de rechtvaardig verkozen president van de VS. Hadden de Russen geknoeid met stemcomputers, dan zou het een andere zaak zijn, maar daar is geen bewijs voor. Er was ook geen nood aan samenwerking tussen de Trump-campagne en de Russen. In de Amerikaanse media, die erg gefocust zijn op verkiezingstactiek, vonden ze een handleiding om de boel te belazeren.’
Jamieson is ook niet mals voor de Amerikaanse media. ‘Ze zijn al te achteloos meegestapt in dat voorgekauwde verhaal dat Clinton oneerlijk was en hebben dat uitvergroot. Bovendien bleven ze al die gehackte e-mails toeschrijven aan Wikileaks, en niet aan de Russen, ook nadat het uitkwam dat Russische inlichtingendiensten erachter zaten. Dat is nalatigheid. Hadden kiezers dat geweten telkens op Clinton ingehamerd werd, dan zouden ze zich allicht hebben afgevraagd waarom de Russen van Clinton af wilden. Door de bron van die informatie niet telkens te vermelden, hebben ze de democratie geen dienst bewezen.’
Volgens de Amerikaanse veiligheidsdiensten moeit Rusland zich nog steeds met de Amerikaanse verkiezingen. Het Amerikaanse ministerie van Defensie lanceerde recent een cyberoperatie tegen Russen die cyberaanvallen zouden uitvoeren. Ook Justitie kondigde aan dat het een aantal Russen aanklaagt die onder een naaste bondgenoot van president Vladimir Poetin een ‘informatieoorlog’ tegen de VS voeren. Wát ze precies uitvreten is minder duidelijk.
Ook Facebook en Twitter schrappen regelmatig valse accounts die vanuit Rusland de Amerikaanse politiek trachten te manipuleren. Volgens David Sanger, de cybersecurityspecialist van de New York Times, zijn de Russen zich momenteel aan het opwarmen voor de presidentsverkiezingen van 2020: een aantal nieuwe technieken uitproberen omdat iedereen inmiddels vertrouwd is met de trukendoos van 2016, maar ook niet te veel op voorhand prijsgeven.
Straks houden de VS tussentijdse verkiezingen, die de kaarten in Washington mogelijk grondig herschudden. Jamieson is mede-oprichter van FactCheck.org, een partijneutrale non-profit die naar eigen zeggen bedrog en verwarring in de Amerikaanse politiek tracht tegen te gaan aan de hand van, jawel, factchecks van uitingen van politici. En dat in het tijdperk van de beruchte ‘alternatieve feiten’ van de regering-Trump.
‘Feiten staan steeds meer onder druk’, zegt Jamieson. ‘Maar ik geloof dat het nog steeds mogelijk is waarheid te vinden, volgens de wetenschappelijke methode. Vandaag wordt die filosofie echter verdrongen, en daardoor wordt compromis en beleid maken alsmaar moeilijker.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
