‘De risicoloze samenleving is een illusie’

Onze wereld is minder gevaarlijk geworden, en toch worden we overspoeld door alarmsignalen. Tijd dus om eens na te denken over onze risicocultuur, schrijven Maxime Parmentier en Jean-Baptiste Deraeck van de Vrijdaggroep.

Vakantie in het Ecrins-massief. Het uitzicht is schitterend. Het pad naar de top ligt er goed bewandelbaar bij. Plots waarschuwt een dreigend bord ons dat we het risico lopen een – mogelijk zelfs fatale – val te maken. ‘Omdat vorig jaar iemand de hulpdiensten op de been bracht nadat hij van het pad gegleden was’, weet de huttenwacht ons te vertellen. Hij voegt er nog aan toe: ‘Als je weet dat er elke dag een honderdtal wandelaars langskomen, is het gevaarlijker om ’s avonds het vuilnis buiten te zetten!’

Dan gaat het gesprek over risico’s in de bergen. En in het algemeen over risico’s in ons leven, en hoe we die inschatten. De vernietigende conclusie luidt dat onze maatschappij angst cultiveert en risico’s schuwt.

‘De risicoloze samenleving is een illusie’

Hoewel alerter, is onze wereld minder gevaarlijk geworden, en toch worden we overspoeld door alarmsignalen: het gat in de ozonlaag, de klimaatopwarming, technologische risico’s, pandemieën. In het gewone leven uit die druk zich in voedselnormen, verkeersregels, preventiemededelingen en verzekeringen, en we mogen ook de bezorgdheid van familie en vrienden niet vergeten. Alles zet ons tot wantrouwen aan. Onbewust worden we almaar banger voor risico’s omdat we ze met factor 10 tot 15 overschatten, aldus professor Drazen Prelec aan het MIT.

Niks nieuws tot dusver. Ware het niet dat drie recente fenomenen deze cognitieve vertekening nog uitvergroten. Het eerste fenomeen is de zondvloed aan valse en echte informatie, die onze afkeer van risico’s prikkelt. Zoek een artikel over het dodelijke risico van een wc-ontstopper en je vindt wel iets om bij te verbleken. Voorts belet de snelle technologische vooruitgang ons om risico’s degelijk te analyseren: moeizaam trachten we hoogte te krijgen van de gevolgen van ggo’s, waarvan men al beweert dat ze de genetische code van menselijke embryo’s aantasten. Ten slotte volgt een nog perverser fenomeen: onze instellingen misleiden ons. Niet opzettelijk natuurlijk, want hun rol bestaat erin burgers te beschermen. Maar de slinger is te ver doorgeslagen en sommige politici geven de indruk alle risico’s beleidsmatig te kunnen opvangen; ze cultiveren de illusie van de risicoloze samenleving. Politicologen beschrijven hoe men steeds intensiever bezig is met risicobeheer en dreigingsstatistieken. Deze veiligheidsattitude is een gerodeerde discipline geworden.

Risico’s positief benaderen

De beweegredenen zijn lovenswaardig. Het probleem is dat risicopreventie het nieuwe leitmotiv geworden is: we streven naar nul risico’s door ze aan te pakken nog voor ze opduiken. Het voorzorgsprincipe in het verdrag van Maastricht – in de mode in politieke onderhandelingen en in het Europees parlement – illustreert goed de neiging van onze instellingen om (zich) tot elke prijs in te dekken. Het is ook vervelend dat we instellingen de zorg toevertrouwden om risico’s ver weg te houden, maar niet de taak om hun voordelen in te schatten. Die voordelen zijn nochtans tastbaar, en het helemaal niet nemen van risico’s vaak een maatschappelijk kostelijke aangelegenheid. Uit onderzoek van de Universiteit van Cambrigde blijkt dat kinderen die opgroeiden in een al te veilig milieu minder geneigd zijn om complexe problemen op te lossen die zich later stellen. In dit opzicht zijn bergsporten, en dan vooral klimmen, een fantastische leeromgeving om je angsten (bijna) helemaal veilig onder ogen te zien.

Wat moet er gebeuren? Eerst moeten we onze instellingen aansporen om risico’s positief te benaderen en hun voordelen te onderkennen. Een risicocultuur zet aan tot verantwoordelijkheid nemen en innoveren zoals in het geval van ondernemerschap. Maar waarom treden we niet uit onze comfortzone in andere domeinen, bijvoorbeeld het artistieke, waar vrijheid boven de norm staat, om risico echt uit te spelen? Vervolgens moeten instellingen zich kunnen ontdoen van hun verantwoordelijkheden, voor zover de gemeenschap niet in gevaar gebracht wordt. Toegegeven, een delicaat onderwerp, omdat die instellingen vaak in de vuurlinie staan. Er is dus ook een mentaliteitsverandering nodig. We moeten risico’s opnieuw realistisch inschatten door ons vrij te vechten van de heersende doxa en door onze angst niet over te dragen op onze kinderen. We moeten risico’s objectief benaderen – wat kunnen we verliezen – en ook hun alternatieve kosten inschatten – wat kunnen we winnen. Nee, een gletsjerwandeling is geen enkeltje naar het kerkhof. Ja, we houden er fysieke en mentale voldoening aan over, zo groot als de berg die we beklommen hebben. Deze vakantieperiode is het moment bij uitstek om, languit op onze strandstoelen, na te denken over onze eigen risicocultuur. Wij deden dezelfde oefening op het bergpad, begeleid door Geena Davis‘ drieste leuze: als je niks riskeert, riskeer je alles.

Door Maxime Parmentier, ondernemer en econoom, lid van denktank de Vrijdaggroep, en Jean-Baptiste Deraeck, onderwijzer en berggids www.vrijdaggroep.be @Friday_Group