‘De pest was geen keerpunt, en dat zal corona ook niet zijn’

Carnavalvierders in Venetië in 2020, uitgedost als dokters ten tijde van de pest.

In de veertiende eeuw roeide de pest ongeveer een derde van de Europese bevolking uit. De Duitse historicus Volker Reinhardt bestudeerde de impact van de Zwarte Dood – en vergelijkt met de huidige pandemie.

Voker Reinhardt (66) is hoogleraar aan de Universiteit van Freiburg in Zwitserland. In zijn nieuwe boek, Die Macht der Seuche, zoomt de historicus in op de impact van de grote pestepidemie rond 1348. Hij reconstrueert het verloop ervan – vanaf het begin in Azië tot het (tijdelijke) uitdoven in Europa – en gaat na hoe de overlevenden er op politiek, economisch, religieus en artistiek vlak mee omgingen. En cours de route laat hij zien wat we te danken hebben aan de medische vooruitgang, en hoe verbazingwekkend vergelijkbaar we het voorbije jaar op de coronapandemie hebben gereageerd.

Veel historici zien in de pestepidemie van de veertiende eeuw als een keerpunt. De renaissance volgde op de middeleeuwen, en er ontstond een nieuw wereldbeeld waarin niet God maar de mens centraal stond. Wordt ook de coronacrisis het begin van een nieuw tijdperk?

Volker Reinhardt: Dat is iets te simplistisch voorgesteld, vrees ik – historici zijn slechte profeten. (lacht) In de veertiende eeuw heeft de pest inderdaad tot merkbare veranderingen geleid in de maatschappij, het wereldbeeld en de mentaliteit van de mensen. Maar één ding is zeker: nog geen enkele epidemie heeft op eigen kracht een beslissende wending in de geschiedenis teweeggebracht. Natuurlijk zal de wereld na deze crisis anders zijn dan ervoor, maar die crisis alleen zal mensen behulpzamer noch egoïstischer maken dan ze al waren.

Hoe zag de wereld eruit voor de Zwarte Dood toesloeg?

Reinhardt: Het was een moderne en innovatieve wereld. De eerste golf van de ziekte bereikte Europa in 1347, via schepen die in Sicilië aangemeerd lagen. Op dat moment was Italië het meest vooruitstrevende Europese land. De stadsrepublieken in het noorden van het land waren betrokken bij een wereldhandel die zich uitstrekte van de Middellandse Zee tot in Azië. De intellectuelen – de humanisten – wilden de levenswijze en de filosofie van de klassieke oudheid doen herleven. Hun optimistische literatuur richtte zich op het leer- en ontwikkelingsvermogen van de mens. Steden als Firenze, Milaan, Venetië en Genua hadden meer dan 100.000 inwoners. De heersende klasse bestond uit een internationaal netwerk van bankiers, groothandelaars en textielfabrikanten die luxeproducten voor de Europese markt vervaardigden. Het was echt een bloeiende wereld.

In voorstellingen van de veertiende eeuw is er anders sprake van hongersnood, lange regenperiodes, stormen, hitte en droogte. Daarmee worden we tegenwoordig ook geconfronteerd.

Reinhardt: Natuurlijk waren er ook crisismomenten. Het is moeilijk om een stad met meer dan honderdduizend inwoners te voeden na een slechte oogst. Grote consortia namen te veel hooi op hun vork, in het nieuwe handelskapitalisme, terwijl ze te weinig kapitaal hadden. Toch groeide de Europese bevolking en de economie. Vlak voordat de pest uitbrak, heerste zelfs een optimistische sfeer. Niemand had die oplawaai zien aankomen. De laatste grote plaag dateerde van bijna achthonderd jaar eerder, niemand voelde zich bedreigd. Daarom was de ontzetting nog zo groot toen de pest uitbrak. De mensen wisten niet wat er gebeurde: de pestepidemie had geen voorlopers, zoals de coronapandemie er had met ebola of sars.

De pestepidemie had geen voorlopers, zoals de coronapandemie er had met ebola of sars. De mensen wisten niet wat er gebeurde.

Vanwaar kwamen de schepen in de Siciliaanse haven die de pestbacterie aan boord hadden?

Reinhardt: Van de Zwarte Zee, vanuit de Krim. Jaren ervoor was de pestbacterie al westwaarts gekomen vanuit China – en ik zeg dat niet als een verwijt, ik ben Donald Trump niet. Bioarcheologen hebben het bewezen aan de hand van opgegraven skeletten: de pestbacterie heeft de zijderoute gevolgd van het Oosten naar het Westen.

Plotseling werden mensen massaal ziek en stierven ze binnen een paar dagen. Dat moet verbijstering, wanhoop en woede veroorzaakt hebben.

Reinhardt: Sommigen stierven zelfs binnen een paar uur. Wie de waarheid onder ogen zag en efficiënt wilde optreden, wist dat er maar één remedie was: isoleren. Het verkeer van goederen en mensen tegenhouden en voorraden aanleggen. Maar er werd niets gedaan, op enkele uitzonderingen na.

Waarom niet?

Reinhardt: Waarschijnlijk wilde niemand paniek zaaien en hoopten ze dat het snel voorbij zou gaan. De heersende kooplieden hadden er geen belang bij om hun zaak te laten ruïneren door slecht nieuws.

De medici stelden remedies en maatregelen voor zoals gezonde voeding, aangename geuren en positieve gedachten die de pest zouden verdringen. Normaal zouden de doodsklokken onophoudelijk geluid hebben, maar ze zwegen omdat het mensen depressief zou maken. Europa kon niet leven met de verklaring dat de pest een straf van God was. De meeste mensen wilden dat niet aanvaarden, want zij hadden tenslotte niets verkeerd gedaan, in tegenstelling tot de corrupte rijken.

Anno 2020 maakt de dood geen deel meer uit van ons dagelijkse leven. Dat was in de veertiende eeuw wel anders.

Reinhardt: Ja, in die tijd werd maar de helft van de kinderen volwassen en lag de levensverwachting lager dan dertig jaar. De dood was een deel van het leven en was zinvol in de heersende wereldbeelden. God ontnam het leven van soms zeer jonge mensen. Dat werd natuurlijk betreurd, maar ook begrepen en aanvaard. Door de pest veranderde het sterven wel: het werd serieel, anoniem, eenzaam. Kerkdiensten waren niet meer mogelijk, er werden massagraven gegraven. De christelijke riten, de sacramenten, de belofte van de opstanding: het viel allemaal weg. Dat veroorzaakte een trauma bij de overlevenden.

De verklaring voor de epidemie werd ook bij de Joden gezocht: zij zouden het water vergiftigd hebben. In Frankrijk en de Duitstalige gebieden werden ze het slachtoffer van vervolging. In Italië gebeurde dat niet. Hoe verklaart u dat?

Reinhardt: Omdat de maatschappelijke orde en structuur in dat land stabiel bleven tijdens de epidemie. De Joodse gemeenschappen in Italië waren, ondanks alle discriminatie, beter geïntegreerd en werden niet gezien als een vijand. Ik durf zelfs te zeggen dat het opleidingsniveau van de Italiaanse elites ontsporingen voorkomen heeft. Ten noorden van de Alpen was het anders, daar waren de hogere klassen betrokken bij de vervolging.

Ziet u een link tussen de pest en het begin van de renaissance?

Reinhardt: In de eerste decennia van de vijftiende eeuw was er plots iets aan de hand in de kunstwereld. De eerste kunstwerken in renaissancestijl verschenen rond 1400, 1401. De goudsmid Lorenzo Ghiberti kreeg de opdracht om een bronzen deur te maken voor de doopkapel van de kathedraal in Firenze. Kort daarna ontstonden de eerste beeldhouwwerken van Donatello. Het was kunst van een uitzonderlijke grootsheid. De motieven waren christelijk, maar er werd een nieuw beeld van de menselijke waardigheid geschapen. Er was oog voor de schoonheid van het lichaam, de autonomie en de persoonlijkheid van de mens. Na al die ellende en massale sterfte, nadat de mens zo sterk van zichzelf was vervreemd door de Zwarte Dood, werd hij ontdekt als de kroon van de schepping. Maar, en dat is mijn punt: die veranderende kijk zag je alleen bij de elite. Het dagelijkse leven van de meeste mensen is in de renaissance op geen enkele manier veranderd.

Nadat de mens zo sterk van zichzelf was vervreemd door de Zwarte Dood, werd hij in de renaissance ontdekt als de kroon van de schepping. Maar die veranderende kijk zag je alleen bij de elite.

En daarmee knoop ik opnieuw aan bij uw eerste vraag. Het is een elementaire menselijke behoefte om de geschiedenis onder te verdelen in tijdperken. We doen dat om te begrijpen waar we vandaan komen en – helaas – om ons superieur wanen aan wie ons is voorafgegaan. Aan de hand van de geschiedenis proberen we ook tot conclusies over de toekomst te komen. Maar daar dient de geschiedenis niet toe. Pas over vijftig jaar zullen we weten of 2020 een keerpunt was.

Eerlijk gezegd: ik denk niet dat het dat zal zijn. Ik wil de pandemie niet minimaliseren, hoor. Er zijn al veel te veel doden te betreuren geweest. Corona is als een memento mori: het virus herinnert ons aan onze sterfelijkheid. Maar op de langere termijn zal deze crisis, naar mijn gevoel, de houding en mentaliteit van mensen niet veranderen. Tot nu toe zijn epidemieën altijd beantwoord met onderdrukken en vergeten. Of dat dit keer anders zal zijn, is een open vraag.

© Der Spiegel

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content