Critici waarschuwen: ‘Macht wordt gemonopoliseerd in Oekraïne’

De grootste kwetsbaarheid van Oekraïne is misschien niet militair maar politiek van aard. Volgens critici van het regime wordt president Volodymyr Zelensky te machtig en maakt zijn entourage fouten. ‘Terwijl de westerse media en Europese leiders Zelensky hebben verheerlijkt en hem tot een beroemdheid hebben gemaakt, voelen wij ons gevangen.’

Achter de onopvallende gevel van een gebouw in Kiev is een team van de beste videogamers, architecten, wetenschappers en filmmakers bezig met de massaproductie van drones en kruisraketten. Ze zien er niet zo uit, maar ze transformeren de oorlog in Oekraïne. Drie jaar geleden maakten ze 30 drones per maand. Nu maken ze er 1300 per maand, gaande van trage drones (580.000 dollar voor een set van tien) tot een nieuwe ballistische raket (voor 1 miljoen dollar per stuk). De tuigen kosten een fractie van buitenlandse drones en zijn gebaseerd op opensource-ontwerpen, en dus niet gebonden zijn aan buitenlandse gebruiksbeperkingen. “We willen niet afhankelijk zijn van de Amerikaanse politiek”,  zegt de oprichter van het bedrijf, die om veiligheidsredenen anoniem wil blijven.

Toen Rusland in 2022 met een grootschalige invasie begon, was Oekraïne voor zijn oorlogsinspanningen volledig afhankelijk van Amerikaanse en Europese leveranties. Maar in de afgelopen drie jaar is de eigen militaire productiecapaciteit gestegen van 1 miljard naar 35 miljard dollar aan materieel per jaar, volgens Oleksandr Kamyshin, een presidentieel adviseur die toezicht houdt op de industrie. 

Dilemma

Sneller dan iemand had voorspeld, wordt Oekraïne zelfvoorzienend in veel soorten wapentuig. Maar er blijven grote gaten. Oekraïne kan nog steeds geen systemen maken die inkomende Russische raketten kunnen uitschakelen.

Mankracht is een ander probleem. De mobilisatie werd niet goed aangepakt: troepen blijven te lang aan het front, rekruteringsagenten grijpen willekeurig mensen en de regering aarzelt om de dienstplichtleeftijd te verlagen. Toch is het leger gegroeid en elite-eenheden blijven rekruten aantrekken. Het belangrijkste is dat drones het numerieke voordeel van Rusland sterk hebben verminderd: volgens sommige schattingen wordt 75 procent van alle slachtoffers van het Russische leger door drones gemaakt.

De grootste kwetsbaarheid van Oekraïne is misschien niet militair maar politiek van aard. Sinds het begin van de oorlog staan veel liberale en gematigde Oekraïners voor een dilemma. De aandacht vestigen op incompetentie, corruptie of wanbeleid van de regering dreigt de internationale steun te ondermijnen. Maar zwijgen betekent dat je het toenemende machtsmonopolie van president Zelensky accepteert, wat soms de effectiviteit van de staat en zelfs de oorlogsinspanning zelf heeft ondermijnd. “Terwijl de westerse media en Europese leiders Zelensky hebben verheerlijkt en hem tot een beroemdheid hebben gemaakt, voelen wij ons gevangen”, zegt Yulia Mostovaya, de redacteur van ZN.AU, een onafhankelijk online medium.

Als het al moeilijk was om Zelensky te bekritiseren voordat Trump hem in februari aanviel omdat hij ‘een dictator’ zou zijn, dan is dat nu bijna onmogelijk. Oekraïners hebben zich zo sterk achter de president geschaard dat hij lijkt te overwegen om verkiezingen te houden. ‘Als Zelensky het gevoel heeft dat hij geen concurrenten heeft, betekent dat dat er verkiezingen naderen’, grapt een ambtenaar. Ter voorbereiding op de mogelijkheid van verkiezingen lijkt de staat zijn greep te verstevigen.

Venijnige wraak

In februari werd Petro Porosjenko, die de grootste oppositiepartij leidt, gestraft voor niet nader gespecificeerde ‘bedreigingen van de nationale veiligheid’. Zijn tegoeden zijn bevroren. Hij wordt ook beschuldigd van ‘verraad’ in een rechtszaak die voor critici lijkt op lawfare, het gebruik van juridische procedures voor politieke doeleinden. Door de sancties mag hij niet meedoen aan verkiezingen. Hoezeer de Oekraïners ook een hekel hebben aan Porosjenko, velen zien dit als een gevaarlijk precedent. ‘Als Porosjenko kan worden uitgesloten van een verkiezingsproces zonder gerechtelijke beslissing, dan kan iedereen dat’, zegt Olexiy Honcharenko, een lid van het Oekraïense parlement, de Rada.

Burgeractivisten worden ook lastiggevallen. Vitaly Shabunin – die een kruistocht tegen corruptie voert, in de eerste dagen van de oorlog dienst nam en ook fraude bij het Oekraïense ministerie van Defensie aan het licht bracht – is al lange tijd het doelwit. Zijn laatste onderzoek werd met venijnige wraak ontvangen. Om hem te straffen werd hij dicht bij het front gestuurd; details over zijn werk daar worden dagelijks naar de autoriteiten gestuurd. Dergelijke methoden doen denken aan de eerste jaren van Vladimir Poetins bewind, zegt Shabunin, in ieder geval in hun kleinzieligheid.

De Oekraïense politiek staat veraf van die van Rusland en machtsconcentratie is een natuurlijk gevolg van oorlog. Maar sommige van de trouwste aanhangers van Oekraïne maken zich steeds meer zorgen dat het te ver gaat. Het is waar dat de Oekraïense democratie nooit echt gebaseerd is geweest op de rechtsstaat. Het pluralisme werd geleverd door de diversiteit van de regio’s, de concurrerende belangen van de machtsgroepen en een vocaal maatschappelijk middenveld dat vertrouwde op de steun van westerse ambassades en de media. Maar al deze controles worden verzwakt of verwijderd.

In naam van de efficiëntie wordt de macht niet geconcentreerd in de regering of het parlement, maar in de handen van een paar niet-gekozen ambtenaren in de presidentiële administratie, waaronder Andriy Yermak, de stafchef, Dmytro Lytvyn, de speechschrijver van Zelensky, en Oleh Tatarov, die toezicht houdt op de veiligheidsagentschappen. De regering is terughoudend om macht te delen, niet alleen met tegenstanders maar met iedereen die als potentiële rivaal wordt gezien. Loyalisten worden beloond met zetels in de raad van bestuur van staatsbedrijven.

Mensen die te onafhankelijk zijn, te veel steun onder de bevolking hebben of directe communicatielijnen met westerse landen hebben, zijn ontslagen of op een zijspoor gezet. Dit geldt onder andere voor Valery Zaluzhny, de populaire commandant van de Oekraïense strijdkrachten, die in februari 2024 werd verwijderd en naar Londen werd gestuurd als ambassadeur. Anderen zijn ontslagen: Oleksandr Kubrakov, voormalig minister van Infrastructuur; Dmytro Kuleba, voormalig minister van Buitenlandse Zaken; en Mustafa Nayem, die het agentschap voor wederopbouw leidde.

Autocratie

Meningsverschillen en kritische media worden eerder gezien als een bedreiging dan als een kracht. Sevgil Musaeva, de redacteur van Ukrainska Pravda, de grootste onafhankelijke online publicatie van het land, klaagt dat het presidentiële bureau, in plaats van de redenen aan te pakken die journalistieke onderzoeken uitlokken, reageert door de toegang te beperken, zich te richten op adverteerders en elk contact met zijn journalisten als verraad te beschouwen. “Dit is geen systematische censuur, maar als we ons niet verzetten, zal de vrije ruimte verdwijnen voordat we het weten,” zegt ze.

De stap van Oekraïne in de richting van meer autoritair bestuur is niet verrassend gezien de druk waarmee het land te maken heeft nu de oorlog al ver in het vierde jaar voortwoedt. Toch bestaat het risico dat de zelforganiserende veerkracht van het land wordt ondermijnd. Zoals Honcharenko zegt: “We hebben aangetoond dat een kleine democratie een grotere autocratie kan weerstaan en zichzelf in een stekelvarken kan veranderen. Maar een kleine autocratie kan worden opgeslokt door een grotere.”