Congo: waarom het lijk van oppositieleider Tshisekedi niet mag worden begraven

Veertien maanden al ligt het stoffelijk overschot van de Congolese oppositieleider Etienne Tshisekedi in een Brussels mortuarium. Een spoedige repatriëring en begrafenis zijn niet in zicht. En dat heeft alles te maken met de verkiezingen die in december plaatsvinden, áls president Joseph Kabila er geen stokje voor steekt.

Volgens de normale gang van zaken had Etienne Tshisekedi al lang een definitieve rustplaats in Oost-Kasai moeten krijgen. ‘Mijn vader werd bij de Baluba als een belangrijke chef beschouwd’, zegt zijn oudste zoon Jean-Claude Tshisekedi. ‘De traditie van ons volk wil dat koningen op een geheime plaats in de rivier worden begraven, in een bocht waar de bedding eerst wordt drooggelegd.’

Maar het stoffelijk overschot van de Congolese oppositieleider ligt nog steeds bij begrafenisondernemer Campens in Elsene, in een verzegelde zinken kist, opgeborgen in een koelruimte bij een constante temperatuur van 4 graden Celsius. Veertien maanden zijn verstreken sinds hij op 1 februari 2017 op 84-jarige leeftijd in het Sint-Elisabethziekenhuis in Ukkel overleed aan de gevolgen van een longembolie. ‘Het is bijna een Belgisch record’, zegt Jean-Claude. ‘Naar het schijnt is er één lijk dat nog langer in een mortuarium ligt: een Algerijnse terrorist die bij een aanslag door de politie werd doodgeschoten en maar niet gerepatrieerd raakt. Zoals mijn vader, al heeft zijn zaak uiteraard niks met terrorisme te maken.’

Des te meer heeft de uitgestelde terugkeer van Tshisekedi van doen met het politiek gepoker in Congo. De beelden van het rouwbeklag gingen vorig jaar de wereld rond. Drie dagen lang lag het stoffelijk overschot in Paleis 2 op de Heizelvlakte opgebaard. Duizenden Congolese sympathisanten kwamen hun laatste eer betuigen aan de iconische oppositieleider, vaak na een lange autorit vanuit een van de buurlanden. De familie had meteen na het overlijden een befaamd thanatoloog ingeschakeld, gespecialiseerd in het balsemen van lichamen voor repatriëring naar tropisch Afrika. Het rouwbeklag in Brussel was immers maar een voorproefje van de staatsbegrafenis die in Kinshasa zou volgen. Georganiseerd door de Congolese regering, gefinancierd met overheidsgeld, en dat alles met het fiat van Joseph Kabila.

Dat was opvallend, want de overledene gold als een gezworen vijand van de Congolese president. Was Etienne Tshisekedi niet de verliezende tegenkandidaat die de uitslag van de presidentsverkiezingen van 2011 had verworpen? Het boegbeeld bovendien van het oppositiefront Rassemblement, dat zich verzette tegen het telkens weer uitstellen van nieuwe parlements- en presidentsverkiezingen? Dat uitstel was in flagrante tegenspraak met de Congolese grondwet, die bepaalt dat Kabila zich na twee ambtstermijnen geen kandidaat meer kan stellen. Het verzet, dat gepaard ging met straatgeweld waarbij in Kinshasa tientallen doden vielen, was na bemiddeling door de katholieke kerk uitgemond in een bestand.

Volgens het Sylvesterakkoord van 31 december 2016 zou een overgangsregering onder leiding van de oppositie binnen het jaar verkiezingen organiseren. Etienne Tshisekedi, al fel verzwakt door gezondheidsproblemen, heeft het geruzie over de uitvoering van het akkoord nog meegemaakt. Mocht de verenigde oppositie een kandidaat-premier uit eigen rangen voordragen? Of mocht Kabila zelf zijn keuze maken? De spanning was al hoog opgelopen toen de historische leider van de grootste oppositiepartij UDPS (L’union pour la démocratie et le progrès social) zijn laatste adem uitblies. Kabila greep de kans om als staatsman boven het gewoel uit te stijgen. Etienne Tshisekedi zou een begrafenis krijgen, passend bij zijn status als politiek monument die zelfs zijn bitterste vijanden niet betwisten. Al was het maar vanwege zijn rol als eeuwige opposant tijdens de dictatuur van Mobutu.

Straatprotest

‘Alles stond klaar voor de repatriëring’, zegt Roger Tshisekedi, een van de vijf jongere broers van Jean-Claude. ‘We zouden op 6 februari met het lijk naar Kinshasa vertrekken. Maar toen is het pokeren begonnen. Het kamp van de president was doodsbenauwd voor massaal straatprotest. Vader was immens populair, zijn begrafenis zou miljoenen Kinshasanen op de been hebben gebracht. En dus begonnen ze eisen te stellen. Er moest een bestand in acht worden genomen, de UDPS en de familie mochten tijdens de hele rouwperiode geen politieke verklaringen afleggen. Voor ons waren de voorwaarden onaanvaardbaar. Kabila probeerde de begrafenis te misbruiken om zijn positie te versterken. Met lage streken, zoals altijd. Na het overlijden is de familie vanuit Kinshasa naar Brussel overgevlogen. Op kosten van het regime, dat was de afspraak. Ze hebben 15.000 euro toevertrouwd aan mijn oom, monseigneur Mulumba, die als bisschop de spirituele leider van de familie is. Hij zou dat geld pas na aankomst verdelen om de logeer- en verblijfskosten te dekken. Maar wat gebeurt er in Zaventem? De bisschop krijgt van de douane een fikse geldboete omdat hij meer dan 10.000 euro declareert! Binnen de kortste keren werd dat nieuwtje door de pro-Kabila-media in Kinshasa verspreid. De familie werd als een bende graaiers afgeschilderd die in Brussel op kosten van de arme Congolezen ging shoppen.’

In die giftige sfeer verliepen dus de eerste onderhandelingen over de modaliteiten van de begrafenis. Een van de twistpunten was de plaats van het graf. De tuin van Tshisekedi’s residentie en tevens UDPS-hoofdkwartier in Limete? Een braakliggend terrein in de hoofdstedelijke wijk Gombe, het epicentrum van de Congolese politiek? Onaanvaardbaar voor het regime, dat een permanente bedevaartsplaats voor opposanten en morrende burgers vreesde. Zo ontstond over de begrafenis een politiek steekspel met de macht als inzet. Hebben de partij en de familie de benoeming van Félix Tshisekedi tot overgangspremier als voorwaarde aan de repatriëring gekoppeld? Jean-Claude en Roger willen het niet meteen toegeven, maar feit is dat de belangen van familie en partij innig verstrengeld zijn. Volgens de familie werd Félix door zijn vader als dauphin aangewezen. De verwachting was dat hij bij de uitvoering van het Sylvesterakkoord de post van overgangspremier zou krijgen.

Het is anders gelopen. Op 7 april, na maandenlang touwtrekken, werd de dissidente UDPS-politicus Bruno Tshibala tot premier benoemd. Een meesterzet van Kabila die zich even bedreven toont als Mobutu in het uit elkaar spelen van de oppositie. Kansen zat overigens. De Rassemblement is een kartel waarin de door Félix Tshisekedi geleide UDPS een wankel evenwicht vormt met zeven partijen, geleid door evenveel ambitieuze voorzitters die de voorbije jaren met Kabila hebben gebroken.

Ondanks de benoeming van Tshibala werden de onderhandelingen over de repatriëring en de begrafenis hervat. Op 6 juni werd een principeakkoord gesloten: het volk zou de kans krijgen de lijkkist in het parlement te begroeten, voor het graf zou een terrein in N’Sele, 80 kilometer ten oosten van Kinshasa, worden geprepareerd. Kostprijs voor de schatkist: 1 à 2 miljoen dollar. ‘Het akkoord is dode letter gebleven’, zegt Roger. ‘De familie en de partij hebben het ondertekend, maar de minister van Binnenlandse Zaken heeft het op de lange baan geschoven. Het dossier zit muurvast. Kabila blijft beducht voor protest bij de begrafenis. Nu meer dan ooit, want hij staat de laatste maanden onder enorme druk. Het volk, de bisschoppen, iedereen wil hem weg. Internationaal staat hij compleet geïsoleerd. De Verenigde Staten, de Europese Unie en Zuid-Afrika eisen snelle verkiezingen. Zelfs voormalige bondgenoten zoals Angola en Zimbabwe willen dat hij opstapt.’

Timing is alles

‘De sfinks van Limete’ werd Etienne Thsisekedi genoemd. Zijn eigenwijsheid en koppigheid waren legendarisch. Zijn grote droom om staatshoofd te worden, ging nooit in vervulling. Maar van niet veel politici kan worden gezegd dat ze ook na hun dood nog een hoofdrol spelen. ‘Tshisekedi weegt nog altijd op de Congolese politiek’, zegt Kris Berwouts, auteur van het recent verschenen standaardwerk Congo’s gewelddadige vrede. ‘Zijn repatriëring hangt als een schaduw over het machtsspel in Kinshasa. Bij de UDPS beseffen ze maar al te goed welke troef ze in handen hebben. Toen Tshisekedi in juni 2016 na een lange afwezigheid door gezondheidsproblemen naar Kinshasa terugkeerde, werd hij door een enorme massa opgewacht. De begrafenis wordt de allerlaatste kans om zijn populariteit politiek te verzilveren.’

Op 23 december zijn er verkiezingen gepland, maar de kans wordt met de dag kleiner dat ze zullen plaatsvinden, denkt Berwouts. ‘Toch zie je dat Congo stilaan in een pre-electorale fase zit. In dat licht moet je de repatriëring zien. Het lijk van Tshisekedi weegt niet alleen op de verhoudingen tussen regime en oppositie, maar ook binnen die oppositie. Het Rassemblement is slechts een tijdelijke constructie, er komt geen oppositionele eenheidskandidaat bij de verkiezingen. Félix Thsisekedi van de UDPS doet uiteraard mee, net zoals Moïse Katumbi, de gewezen gouverneur van Katanga, die twee weken geleden vanuit Zuid-Afrikaanse ballingschap zijn eigen beweging heeft gelanceerd. Dat zijn de bekendste namen, maar wellicht stappen er nog minstens een half dozijn anderen in de race. De begrafenis moet de familie ook helpen om binnen de UDPS het laken naar zich toe te trekken. Want vergis je niet, lang niet iedereen binnen die partij vindt het dynastieke leiderschap van Félix vanzelfsprekend. Wees maar zeker dat de familie daar allemaal rekening mee houdt bij de onderhandelingen over de repatriëring. Timing is alles in dit dossier.’

Handvest van N’Sele

Een snelle doorbraak verwachten Jean-Claude en Roger niet. Toch wordt er na een maandenlange radiostilte weer in alle discretie gepraat. ‘Kabila heeft vorige maand Jean Mbuyu tot zijn nieuwe veiligheidsadviseur benoemd’, zegt Jean-Claude. ‘Interessant, want Mbuyu heeft nog voor zijn officiële aanstelling contact opgenomen met Félix. Hij heeft beloofd er alles aan te zullen doen om de begrafenis te regelen. Maar of hij zijn woord zal houden? Alleen als de president dat wil. Kabila beseft intussen zelf wel dat de glissement, het ongrondwettelijke oprekken van zijn tweede mandaat, niet eeuwig kan duren. Misschien past de begrafenis wel in zijn strategie, als middel om zich een presidentieel aureool aan te meten. Zijn fortuin heeft hij al lang naar het buitenland overgebracht, maar van zijn plaats in de geschiedenisboeken is hij nog niet verzekerd. Ik sluit zelfs niet uit dat hij vader de laatste eer komt betuigen. Niet in het parlement, want dan krijgt hij gegarandeerd de volkswoede over zich heen. Maar ik acht hem wel in staat om bij het graf in N’Sele te verschijnen.’

De familie Thsisekedi is verankerd in België. Behalve Félix en de jongste broer Christian wonen de zonen Tshisekedi in en rond Brussel. Net als zijn weduwe Marthe, die volgens haar kinderen zwaar lijdt onder de hele situatie. ‘Begrafenisrituelen zijn erg belangrijk in onze traditie’, zegt Jean-Claude. ‘Af en toe ga ik met maman naar het funerarium, als ze de behoefte voelt om de kist te zien. Het is een vreemde ervaring. Terwijl andere lijken na een paar dagen verdwijnen, blijft dat van vader aanwezig.’ Bij Funebra, de beroepsorganisatie van begrafenisondernemers, spreken ze van een unieke situatie. Wettelijke termijnen voor het bewaren van lijken zijn er niet, maar de burgemeester kan wel ingrijpen om hygiënische of sanitaire problemen te voorkomen. ‘We hebben de gemeente Elsene gecontacteerd’, zegt Roger. ‘Ze zien geen probleem, alleen hebben ze ons verplicht de kist te laten verzegelen.’ Intussen loopt in het mortuarium de rekening op. 500 euro per maand kost het conserveren van een lichaam in een koelruimte. Geld dat de familie – dat wil ze duidelijk gezegd hebben – zelf voorschiet. ‘Ook daarover doen in Kinshasa de wildste geruchten de ronde’, zegt Jean-Claude. ‘Steeds met hetzelfde doel: de familie beschadigen.’

Ze hebben hun mannetjes in N’Sele. Het terrein voor het graf werd al afgezet, maar de eerste spade moet nog in de grond. Pas als dat gebeurt, willen ze erin geloven. Het is geen bocht in de rivier, maar toch is het als laatste rustplaats niet slecht gekozen. In dit oord, vanwege zijn mooie ligging uitgebouwd tot presidentieel buitenverblijf, schreef een jonge jurist in 1967 het handvest van Mobutu’s Mouvement Populaire de la Révolution (MPR). Etienne Tshisekedi was toen nog geen opposant, maar een naaste medewerker van de président-fondateur. ‘Klopt’, zegt Jean-Claude. ‘Straks is de cirkel helemaal rond’.