Brazilaanse oud-president Lula da Silva: ‘Bolsonaro maakt zich schuldig aan genocide’

Eerstdaags komt de voormalige Braziliaanse president Luiz Inácio Lula da Silva naar Europa, voor een goodwilltournee langs Duitsland, België, Frankrijk en Spanje. Het is wellicht de opmaat tot zijn campagne voor de presidentsverkiezingen van oktober 2022. Een exclusief gesprek met Latijns-Amerika-expert Ernesto Rodriguez Amari over de toestand in zijn land, de Amazonecrisis en zijn tijd in de gevangenis.

Vijfhonderdtachtig dagen had hij in de gevangenis gezeten. Toen kon voor Luiz Inácio Lula da Silva het leven weer beginnen. Het Braziliaanse Hooggerechtshof vernietigde begin maart alle veroordelingen wegens corruptie van de man die van 2003 tot 2011 president was geweest. Lula was in het vizier gekomen van de omstreden rechter Sergio Moro, die met Operação Lava Jato (Operatie Carwash) het grootste corruptieonderzoek in de geschiedenis van Latijns-Amerika leidde. Moro zou nadien minister van Justitie worden in de regering van de extreemrechtse president Jair Bolsonaro. Doordat het Hooggerechtshof heeft beslist dat de rechtbank die hem had veroordeeld niet bevoegd was om Lula te vervolgen, kreeg hij zijn burgerrechten terug. Dat zou weleens een grote invloed kunnen hebben op de presidentsverkiezingen in oktober 2022. Neemt de centrumlinkse ancien het op tegen Bolsonaro, bekend als ‘de Trump van Zuid-Amerika’? Lula reist de komende dagen alvast door Duitsland, België, Frankrijk en Spanje om zijn relance kracht bij te zetten.

Hoezeer verschilt het huidige Brazilië met het Brazilië op het eind van uw presidentschap in 2010?

Luiz Inacio Lula da Silva:Het land beschermt niet langer zijn arme bevolking. In 2012 erkenden de Verenigde Naties dat Brazilië de honger had uitgebannen. Dat is niet meer het geval. 19 miljoen mensen leven nu in extreme armoede. De werkloosheid is gestegen, de gemiddelde lonen zijn gedaald. Een tijd geleden was 30 procent van het bruto nationaal product nog afkomstig uit industriële activiteiten, nu is dat nog 11 procent. Concreet: in 2010 produceerde Brazilië 4 miljoen auto’s, vandaag zijn dat er nog 2 miljoen. In de scheepsbouw is het aantal werknemers teruggelopen van 82.000 naar 20.000 man. De Brazilianen dreigen hun optimisme te verliezen.

Waar bent u trots op, wanneer u uw presidentsjaren overschouwt?

Lula: We hebben 36 miljoen mensen uit de armoede gehaald, en 40 miljoen mensen opgetild tot de middenklasse. En dat op een moment waarop in de Verenigde Staten en de Europese Unie 100 miljoen mensen hun baan verloren. Brazilië heeft in die tijd 22 miljoen extra jobs gecreëerd, en op het eind van mijn presidentschap kende Brazilië een groei van 7 procent. In 2008 behoorden we bij de zes grootste economieën ter wereld. Daarvoor hebben we geen mirakels gedaan, we hebben onze verantwoordelijkheid opgenomen. We hebben onze staatsschuld van 60 procent van het bbp verminderd tot 32 procent. Onder mijn presidentschap zijn we alle internationale akkoorden nagekomen en hebben we schulden afgelost. Maar onze grootste verdienste was wellicht de versterking van het onderwijs. Dat is dé manier om de levensstandaard te verhogen. Weet u dat Brazilië het laatste land van Zuid-Amerika was dat een universiteit had? Terwijl Peru er al een had in 1554. In Brazilië werd de eerste pas in 1920 gebouwd, en dan nog omdat de koning van België op bezoek kwam en ze hem de titel van doctor honoris causa wilden geven. Wel, tijdens mijn presidentschap hebben we meer universiteiten gebouwd dan ooit tevoren. Het aantal jongens en meisjes dat naar de universiteit ging, verdubbelde. We kenden beurzen toe, met een systeem van positieve discriminatie voor zwarten en jongeren uit sloppenwijken. En wat zie je vandaag? Zowel Michel Temer (president van 2016 tot 2019, nvdr) als Jair Bolsonaro (president sinds 2019, nvdr) heeft de beurzen teruggeschroefd. Bolsonaro gelooft niet in onderwijs, wetenschap of onderzoek.

Bolsonaro profileert zich als een autoritair leider. Kunnen we Brazilië nog als een democratisch land beschouwen?

Lula: De democratie is wel degelijk in gevaar. Bolsonaro en zijn regering zijn democratisch verkozen, maar ze zijn de democratische principes niet genegen. Hij werd president nadat hij tijdens de campagne massaal fake news had verspreid. Elke dag werden duizenden leugens systematisch herhaald om de traditionele partijen te verzwakken. Bolsonaro presenteerde zich als een outsider die beter zou regeren dan ‘de onbekwame politici van de traditionele partijen’. Maar hij respecteert de rechten van de Braziliaanse bevolking niet, noch die van de natuur, noch de scheiding der machten. Zo zet hij het Hooggerechtshof onder druk door het constant te bekritiseren. Hij ondermijnt systematisch de legitimiteit van de instellingen. Tijdens mijn presidentschap en dat van mijn opvolgster Dilma Rousseff probeerden we de instellingen net te versterken, en we betrokken burgers bij het beleid. Bolsonaro heeft dat allemaal keihard teruggeschroefd. En dat geldt niet alleen voor de nationale instellingen, maar ook internationaal. De Verenigde Naties, de Wereldbank, het Internationaal Monetair Fonds: volgens Bolsonaro zijn ze waardeloos. De samenwerking tussen Brazilië en andere landen brokkelt af. Het baart me zorgen dat hij samenwerkt met figuren als de Hongaarse premier Viktor Orban, Marine Le Pen van het Franse Rassemblement National, de Poolse Nationale Partij en het Duitse Alternative für Deutschland. Bolsonaro en zijn zoon laten zich laatdunkend uit over miljoenen Brazilianen.

Kortom, voor de toekomstige president ligt er veel werk op de plank. Met de PT (Arbeiderspartij, nvdr) wil ik de Brazilianen weer hoop geven, de instellingen in ere herstellen en de rechten van werknemers laten respecteren. Mensen moeten weer als mensen behandeld worden.

Worden de presidentsverkiezingen van 2022 een race tussen Bolsonaro en u?

Lula: Daarover beslis ik pas in februari of maart, de verkiezingen vallen toch pas in oktober 2022. Laten we even afwachten om de campagne op te starten – al geef ik toe dat ik volgens de polls een goede kans maak. Maar nu hebben we grotere problemen op te lossen. Mijn partij probeert momenteel vooral de pandemie te bestrijden. We vechten voor de beschikbaarheid van vaccins voor álle Brazilianen, en we pleiten voor een nooduitkering voor de Brazilianen die hun baan hebben verloren door corona. Dat is de enige manier waarop mensen eten kunnen kopen. Veel Brazilianen lijden honger, niet omdat er niet genoeg voedsel is maar omdat ze geen geld hebben.

Een Braziliaanse Senaatscommissie wil Bolsonaro laten vervolgen voor zijn aanpak van de coronapandemie. Hij wordt zelfs beschuldigd van genocide, omdat hij coronahulp voor de indianen en zwarten blokkeerde. Hoe kijkt u daarnaar?

Lula: Vanuit juridisch standpunt was het niet correct om het woord ‘genocide’ te gebruiken, maar vanuit politiek en menselijk standpunt maakt Bolsonaro zich volgens mij wel degelijk schuldig aan genocide. De coronapandemie trof alle landen, maar in tegenstelling tot de rest van de wereld weigert Bolsonaro zijn bevolking te beschermen. Als hij door zijn beperkingen niet kan begrijpen wat de ernst van een pandemie is, had hij zich maar moeten omringen met wetenschappers. Ettelijke nationale en internationale virologen en statistici hebben hem het probleem proberen uit te leggen. De gouverneurs van verschillende deelstaten hebben hem gesméékt om samen te vergaderen over de aankoop van vaccins. Er zijn verklaringen van de producenten van de Pfizer-, Moderna- en AstraZenecavaccins waaruit blijkt dat ze Bolsonaro vaccins hebben aangeboden, maar dat hij weigerde te onderhandelen. Hij heeft het zelfs niet geprobeerd. Integendeel, hij ridiculiseert mondmaskers, organiseerde gedurende de hele pandemie massabijeenkomsten en bleef het niet-werkzame hydroxychloroquine aanprijzen. Nog nooit in mijn leven heb ik een man zo veel onzin horen vertellen. Als hij anders had gereageerd, waren er 100.000 tot 300.000 doden minder gevallen. Bolsonaro zal rekenschap moeten afleggen aan alle families die geliefden hebben verloren.

Bolsonaro kwam niet naar de klimaattop in Glasgow, maar liet wel weten dat hij ermee akkoord ging om tegen 2030 de ontbossing te stoppen. Hoe geloofwaardig is dat?

Lula: (schamper lachje) De vraag is niet of we Bolsonaro’s beloftes moeten geloven. Wat voor mij telt, is dat de wereld moet leren beloftes na te komen. Op de meeste internationale toppen worden ronkende beloftes gedaan. In de praktijk worden die niet uitgevoerd. Dát is het grote probleem. Neem nu het Kyotoprotocol van 1997. De Amerikaanse president Bill Clinton ondertekende het akkoord, maar de Amerikaanse Senaat weigerde het te ratificeren. Het allerbelangrijkste onderwerp op de klimaattop van Glasgow was nagaan of de beloftes van het klimaatakkoord van Parijs in 2015 echt werden uitgevoerd. Een grote conclusie die je uit de klimaatconferenties kunt trekken, is dus dat er een soort overheid zou moeten bestaan die de legitimiteit, kracht en autoriteit heeft om moreel ethisch handelen boven de nationale belangen te stellen en boven het soevereiniteitsconcept. Landen zouden verplicht moeten zijn om internationale akkoorden na te leven. De jongeren die opstappen in de klimaatbetogingen zouden dáár meer voor moeten ijveren.

Daarnaast is het onmogelijk om grondstoffen te winnen zonder rekening te houden met de gevolgen voor de lokale bevolking. Dat model moeten we herzien. Meer dan 200 jaar lang hebben ontwikkelde landen zoals de VS en het Verenigd Koninkrijk een historische schuld aan vervuiling opgebouwd. Tot op de dag van vandaag maken ze zich niet eens zorgen over de mate waarin ze energie verslinden en grondstoffen verspillen. Brazilië moet investeren in groene energie, daar hebben we het potentieel voor, maar in ons eentje kunnen we het klimaatprobleem niet oplossen. Ontwikkelde landen moeten meer bijdragen dan ontwikkelingslanden. Voor ons gaat het grote debat niet alleen over de bestrijding van de klimaatopwarming, maar ook over het verbeteren van de levensstandaard van miljoenen Brazilianen die geen toegang tot water, rioleringen of elektriciteit hebben. Maar de problemen van die mensen worden genegeerd: arme mensen komen op klimaatconferenties niet ter sprake. Voor mij is het belangrijk dat, wanneer we het over de klimaatopwarming hebben, we niet alleen over de ontbossing en de bescherming van het Amazonewoud spreken, maar ook over de manier waarop we miljoenen mensen uit de armoede willen halen.

Welke stappen wil uw partij zetten in de klimaatcrisis?

Lula: Brazilië is een belangrijke speler in de klimaatopwarming. We hebben 215 miljoen inwoners, van wie een grote meerderheid belangrijke inspanningen voor het klimaat wil doen. We zijn overtuigd van het belang van het Amazonewoud. In 2009 heb ik in Kopenhagen de belofte ondertekend om 80 procent van de ontbossing van het regenwoud stop te zetten. Als er in 2022 een nieuwe democratische president wordt verkozen – niet Bolsonaro -, dan zal Brazilië een belangrijke rol opnemen in de strijd tegen klimaatopwarming. We zullen ons niet beperken tot een vermindering van de CO2-uitstoot, maar ook de uitstoot van methaan verminderen. We zullen historische investeringen doen qua groene energie uit water, wind en zon – dat is een prioriteit waar de Braziliaanse indianenbevolking, vrouwen en vakbonden en vele Brazilianen voor pleiten. Ook in de landbouw moeten we bekijken hoe we kunnen hervormen. Mensen van over de hele wereld willen gezond, biologisch en ecologisch voedsel in plaats van massaproductie. Ook daarin kan Brazilië een voortrekkersrol spelen.

Tijdens uw presidentschap werkte Brazilië internationaal nauwer samen, met name met andere Latijns-Amerikaanse landen.

Lula: De internationale politiek is een kwestie van machtsblokken. Je hebt economisch, militair en politiek sterke blokken zoals de VS, EU en China. Wel, volgens mij moet Latijns-Amerika ook een sterk blok vormen – en Afrika trouwens ook. Alleen als blok sta je sterk tijdens onderhandelingen met de andere grootmachten. Anders spelen ze je uit elkaar. Jammer genoeg zijn we in Brazilië geboren met het idee dat we ofwel naar de EU of naar de VS moeten kijken, in plaats van naar onze buurlanden. En uiteraard doen de Amerikanen er alles aan om te voorkomen dat wij als één blok zouden optreden.

Daarnaast hoop ik dat we de regels van de VN-Veiligheidsraad kunnen veranderen. Alle continenten zouden permanent vertegenwoordigd moeten zijn in de Veiligheidsraad. Dat is de enige manier waarop die instelling meer legitimiteit kan verwerven, waardoor de kans groter wordt dat landen de afspraken nakomen. VN-blauwhelmen zouden meer militaire macht en politieke bevoegdheid moeten hebben, waardoor ze kunnen voorkomen dat er ooit nog genocides zoals in Rwanda kunnen plaatsvinden.

Hoe staat het met de strijd tegen corruptie? De Braziliaanse pers noemt u en uw partij een deel van probleem.

Lula: Sommige media zijn puur ideologisch geïnspireerd. Uiteraard is het geen probleem als de eigenaar een column heeft waarin hij zijn mening schrijft. Maar als journalisten de feiten op een bepaalde manier gaan belichten, of niet checken of het wel klopt wat er gezegd wordt, dan is er wél een probleem. De pers heeft het corruptieprobleem in mijn schoenen en in die van de PT geschoven. Nochtans heb ik vanaf het begin van mijn presidentschap sterk campagne gevoerd tegen corruptie. Er zijn verschillende corruptiedossiers aan het licht gekomen tijdens mijn ambtstermijn, maar daar gingen de media dan niet op in. Ze denken aan hun eigen belang: de Braziliaanse media zijn gekoppeld aan de bankensector en werken nauw samen met de economische elite. Ik weet het, er zijn uitzonderingen, er bestaan onafhankelijke journalisten. Maar dat is een minderheid. Ik ga proberen om me daar niet te veel in op te winden. Ik kan alleen maar hopen dat er in Brazilië ooit een meer democratische pers kan komen.

U hebt tijdens uw carrière twee keer in de gevangenis gezeten. De laatste keer voor 580 dagen. Het had het einde van uw politieke carrière kunnen zijn.

Lula: In 1980 ben ik vastgezet omdat ik als vakbondsman opkwam voor de rechten van de werknemers. In 2018 gebeurde het opnieuw, om te verhinderen dat ik zou deelnemen aan de presidentsverkiezingen. Wat er toen met mij is gebeurd, is een grote leugen. Het is een leugen die gebaseerd is op de samenwerking van het Amerikaanse ministerie van Justitie met de rechters in de zaak- Lava Jato. Amerikaanse rechters wilden verhinderen dat ik opnieuw president zou worden, want zij hadden belangen in het Braziliaanse bedrijf Petrobras. Toen ik in 2007 president was, ontdekten we een van de grootste oliereservoirs ter wereld, dat de naam Presal kreeg. Ik stelde het parlement een wetswijziging voor om de regels op het gebruik en de inkomsten uit olie te herzien. Want petroleum uit Brazilië is van de Brazilianen en niet van de exploitanten. Als multinationals investeren om olie op te pompen, betekent dat nog niet dat de olie van hen is. Het vervolg kent u.

Ook de afzetting van Dilma Rousseff door de Braziliaanse Senaat in 2016 moet in dat licht worden bekeken. De afzetting was gebaseerd op basis van leugens (Rousseff werd beschuldigd van corruptie en vriendjespolitiek, nvdr). Uit gerechtelijk onderzoek is achteraf ook gebleken dat Dilma onschuldig was. (zuinig) Het was niet de eerste keer dat de Amerikanen druk uitoefenden op regeringen in landen met veel olie.

Gelukkig is het voor mij goed afgelopen. Dankzij mijn gezondheid, de massale mobilisatie van de civil society en de internationale steun van landen zoals Frankrijk, Duitsland, Nederland, Portugal, Spanje én België ben ik weer een vrij man, en heb ik mijn politieke rechten terug. (stilte) Maar 580 dagen in de cel, dat was toch niet min. Het was moeilijk, ver weg van mijn kinderen en kleinkinderen. Op zulke momenten dacht ik aan de Brazilianen die wel vrij zijn maar met een lege maag onder een brug moeten slapen. Nee, ik ben een man zonder rancune, zonder trauma. Ik ben geen gevangene van mijn emoties, en ik ben niet uit op wraak. Anders zou ik geen politicus meer kunnen zijn: wie zijn beleid op wraak baseert, krijgt niets gedaan.

Tot slot: hoe wilt u de geschiedenisboeken ingaan?

Lula: Op de eerste plaats als mens. Als een goed mens. Niet als een leider. Ik zal campagne blijven voeren tegen ongelijkheid, wat de oorzaak is van bijna alle problemen in onze samenleving. Het is niet rechtvaardig dat een land als Brazilië, dat voor bijna alle landen van de wereld voedsel produceert, zijn eigen bevolking niet kan voeden. Het is niet rechtvaardig dat er miljarden dollars werden gebruikt om de banken te redden. Het is absurd dat de ceo van Amazon 400 miljoen dollar investeert in een jacht, terwijl 10 miljoen Amerikanen in armoede leven. Samen met andere wereldleiders moeten we vechten tegen inkomensongelijkheid. En daar ben ik klaar voor. Dat zult u tijdens mijn bezoek aan België wel zien.