Bram Vermeulen over migratie en jihadisme: ‘De Sahara is de nieuwe zuidgrens van Europa’

Voor zijn nieuwe documentairereeks Sahara doorkruiste Afrikacorrespondent Bram Vermeulen in negen maanden ’s werelds grootste woestijn, waarin talrijke conflictgebieden liggen. ‘Iedereen is zijn strategische en handelsbelangen aan het veiligstellen.’

Van zijn kerstvakantie heeft Afrikacorrespondent Bram Vermeulen – standplaats Kaapstad – gebruikgemaakt om het vernieuwde AfrikaMuseum in Brussel te bezoeken. ‘Antropologisch geneuzel’ en ‘een gemiste kans’ noemt hij het. ‘Gebouw en locatie zijn perfect en de entree is goed, maar de beelden waarbij Congolezen als bloeddorstig worden afgebeeld zijn in een soort schandkamer verdwenen. Eén iconisch beeld is dat van een zwarte man met een soort luipaardvel als hoody, die met ijzeren haken aan zijn handen een ander mens aanvalt. Oké, maar leg me dan uit wat hier aan de hand is! Vervolgens kwam ik een prachtige verzameling maskers tegen en een tentoonstelling over rituelen die in een bepaalde Congolese stam bij geboorte en dood behoren. Dan denk ik: stel je voor dat er in Kinshasa een Europamuseum wordt neergezet met daarin een ooievaar en suikerbonen als illustratie van het geboorteritueel in België! De exotica blijft er toch een beetje omheen hangen. Voor mij werd het pas echt interessant toen ik bij het gedeelte kwam waar de geschiedenis van Belgisch Congo – en de misdaden die daarbij horen – werd getoond. Maar dan is het een museum over de Belgische geschiedenis in Congo en geen AfrikaMuseum. De vlag dekt de lading niet en vanaf het moment dat het pijn begint te doen, houdt de duiding op.’

Als ik voor het journaal een item over de Sahara maak, zegt de presentator na twee minuten: “Zo Gerrit, in de Sahara schijnt de zon, hoe zit het met het weer in Nederland?’

O, o, als dat maar goed gaat!

In Nederland heeft Vermeulen de School voor Journalistiek gevolgd waar onder andere een Afrikaprogramma werd aangeboden. ‘Sindsdien is mijn fascinatie voor Afrika nooit meer opgehouden.’ En zo belandde hij na zijn studie in Johannesburg en na een tussendoortje van vijf jaar Istanbul opnieuw in Zuid-Afrika. ‘Nu is Kaapstad de plek waar ik thuiskom na al mijn reizen.’ Van hieruit bestrijkt hij voor de nieuwsdienst van de Nederlandse Publieke Omroep (NPO) het hele continent, ook de onveilige gebieden, de no-gozones en de regimes die weinig tot geen kritiek verdragen. ‘Elke keer voor ik op het vliegtuig stap, denk ik: o, o, als dat maar goed gaat. En dan kom ik aan in een gebied dat westerlingen alleen maar kennen van de ellende. Meestal blijkt de inheemse bevolking heel gastvrij en willen ze hun verhaal graag kwijt. Zo heb ik de mooiste herinneringen en contacten overgehouden aan streken waar het er echt om spande. In Zimbabwe was geen elektriciteit, kwam er geen water meer uit de kraan en in hotels konden we niet verblijven omdat de politie er actief op journalisten joeg. Daar werden we opgenomen door een Belgische familie en stonden we ’s ochtends uit het ooit prachtige zwembad water te scheppen voor onze douche. Vrienden voor het leven heb ik eraan overgehouden! Op zulke plekken kom je alleen nog mensen tegen met ballen aan hun lijf, mensen die echt iets te vertellen hebben. En als je er eenmaal bent, is het waanzinnig om op de eerste rij te kunnen zitten.’

Voor zijn verslaggeving over Zimbabwe werd Vermeulen in 2008 uitgeroepen tot Nederlands Journalist van het Jaar, maar zijn horizon reikte veel verder. Met plezier palmde hij Franstalig Afrika in, een terrein dat de Angelsaksisch gerichte Nederlandse pers braak liet liggen. ‘Ik had altijd al een voorliefde voor de Franse taal’, zegt hij. ‘Mijn vader is leraar Frans en zit nog steeds met zijn rode pen voor de tv mijn taalfouten te noteren.’ (lacht) Merkt hij dan een verschil tussen de voormalige Franse kolonies en die van Engeland, bijvoorbeeld? ‘De bemoeienis van de Fransen is veel directer de Britse’, meent Vermeulen. ‘In West-Afrika heb je als munteenheid de CFA, waarvan de waarde in Parijs aan de euro wordt gekoppeld. Ik vind het onbegrijpelijk dat die CFA-landen monetair en militair nog zo afhankelijk zijn van Frankrijk. De Fransen zijn er ook nadrukkelijk aanwezig: van Mauritanië over Mali en Burkina Faso tot Tsjaad hebben ze militaire bases. Ze zitten overal, en dan heb ik het niet eens over de dubieuze regimes die onverminderd op steun uit Parijs kunnen rekenen. In eender welk hotel wemelt het er van de militairen, overal boots on the ground. Dat springt echt in het oog. Je ziet dat de Fransen moeten concurreren met de Amerikanen, de Arabische Emiraten, de Chinezen, de Turken. Iedereen is in Afrika zijn strategische en handelsbelangen aan het veilig stellen.’

Kruisvaarders

Vermeulens tv-documentaires komen voort uit dingen die hij tegenkomt bij zijn werk als nieuwsjournalist. ‘Op het moment dat ik wel erg veel in de Sahara kom voor nieuwsverhalen over de migranten daar, begin ik me af te vragen of de Sahara zelf niet het onderwerp van een veel groter geheel kan zijn. Met een documentairereeks kan ik veel dieper graven, echt een portret maken van zo’n gebied. Dat is natuurlijk heel bevredigend en ik merk ook dat documentaires veel meer los maken. Voor mij doet het geen afbreuk aan de pure kick van het nieuwsverhaal, maar als ik voor het journaal een item over de Sahara maak, zegt de presentator na twee minuten: “Zo Gerrit, in de Sahara schijnt de zon, hoe zit het met het weer in Nederland?'” (lacht)

In zijn nieuwste VPRO-reeks Sahara poneert Vermeulen dat de grootste woestijn op aarde – 9 miljoen vierkante kilometer of 300 maal België – inmiddels de zuidgrens van Europa is geworden. ‘Dat geldt natuurlijk meer voor het ene dan voor het andere land maar de Sahara is effectief de zuidgrens van Europa geworden, het is niet meer de Middellandse Zee. De Sahara wordt gemilitariseerd, er verschijnen legers uit Italië, Frankrijk en Duitsland op het toneel. Vroeger stuurden we ontwikkelingswerkers, nu soldaten. De Spaanse kustwacht opereert al sinds 2005 voor de kust van Mauritanië, maar de Spanjaarden zijn er al tien jaar geen migrant meer tegengekomen. Toch zijn ze er nog: als het niet vanwege de migranten is, waarom dan wel? Franse militairen zitten in Timboektoe en in grote delen van Mali. De Malinese bevolking vraagt zich vertwijfeld af waarom haar onveiligheid sindsdien alleen maar is toegenomen. Het geweld en de aanslagen zijn steeds zuidelijker gezakt, tot aan de hoofdstad Bamako. De buitenlandse troepenmacht heeft de aantrekkingskracht van een magneet voor jihadistische groeperingen als de IS. Die trokken na Syrië en Irak de Sahara in omdat de ‘kruisvaarders’ daar zitten. Dan komt er weer een andere dynamiek op gang, zoals we die ook in Afghanistan en Syrië hebben gezien, namelijk dat de troepen zelf het doelwit worden en geweld genereren.’

In Niger, vervolgt Vermeulen, organiseert Europa politietrainingen met als enig doel migranten tegenhouden. ‘Agadez in midden-Niger moet het eindpunt van de migratiestromen zijn. Van daaruit mag niemand nog doorreizen ondanks regionale afspraken binnen ECOWAS (Economic Community of West African States, nvdr). Tussen die landen kun je normaliter zonder visumplicht tot aan de grens met Libië vrij reizen. Daar stelt Europa dan paal en perk aan door te zeggen: hé Niger, dit moet stoppen! Het land heeft dat dwingende advies ook keurig opgevolgd, nieuwe wetten ingevoerd, mensensmokkelaars gearresteerd en hun voertuigen in beslag genomen. Aan Sudan betaalt de EU inmiddels 200 miljoen euro, waarvan een groot deel bij de Rapid Reaction Force terechtkomt. Dat is een mooie nieuwe naam voor de Janjaweed-milities, die de oorlogsmisdaden in Darfur op hun geweten hebben! Nu zijn ze de grenspolitie geworden en inmiddels slaan ze ook protesten in Khartoem en andere steden neer. Allemaal onder het mom van: Europa wil niet dat vluchtelingen de Middellandse Zee nog bereiken. Daar ligt Libië, waarvan iedereen weet dat er de meest vreselijke dingen gebeuren. De Libische kustwacht sleept mensen terug aan land en verhandelt ze daar als slaven. Ook Algerije voert een keihard antimigratiebeleid. Ze arresteren migranten, zetten ze terug de grens over en dumpen hen in de woestijn. Daardoor moeten ze dertig kilometer in dat grensgebied lopen en zonder water gaan ze een gewisse dood tegemoet. Er gebeurt nogal wat, maar het gebeurt uit het zicht. Ook voor ons was het buitengewoon moeilijk om erachter te komen wat de Europeanen daar allemaal uitspoken. In Timboektoe mochten we de Franse kazerne niet binnen en in Agadez kregen we geen toegang tot de compound van EUCAP (European Union Capacity Building Mission, nvdr).

Migratie: het nieuwe aids

In de Sahara-aflevering over Niger – waar polygamie legaal is en vrouwen gemiddeld 7 kinderen hebben – belicht Bram Vermeulen de demografische explosie die er in heel Afrika zit aan te komen. De Afrikaanse bevolking zal tegen 2050 van de huidige 1,2 miljard naar 2,5 miljard verdubbelen en tegen 2100 zo goed als verviervoudigen tot 4,5 miljard. Vermeulen: ‘In Afrika groeit de bevolking exponentieel, maar dat kun je zien als een doem of als een succes. Al die doemscenario’s doen me denken aan Thomas Malthus, die in de achttiende eeuw voorspelde dat de economische groei in Europa de bevolkingsgroei niet zou kunnen bijhouden. Maar de industriële revolutie kwam eraan en de mensen trokken massaal naar de stad waardoor de gezinnen kleiner werden. Door die ontwikkelingen kon dat hele rampscenario op de schop. Toen ik in 2001 begon als Afrikacorrespondent schreef ik bijna elke week een verhaal over aids, over Afrika dat aan het doodgaan was, over begraafplaatsen die de lijken niet meer aankonden. In Soweto moesten ze de doden uit plaatsgebrek zelfs rechtop begraven! Het continent ging dood. Nu 15 jaar later is het precies andersom: ze blijven allemaal in leven en ze hebben nog ambities ook want ze willen naar Europa. (lacht) Eerlijk gezegd, ik geloof niet in al die onheilsprofetieën. Eerst leed Afrika onder de hongersnood, toen kwam aids en nu is het de migratie. Migratie is het nieuwe aids.

‘2015 is natuurlijk een erg bepalend jaar geweest voor de beeldvorming over migratie. Ook al waren de beelden maar een paar weken op televisie, die eindeloze mensenstroom en die pijlen op de kaart van Europa zagen eruit als een militaire invasie. En landen als Griekenland en Italië hebben het echt wel voor hun kiezen gekregen. Ik kijk in Nederland altijd of ik Syrische vluchtelingen op straat zie, zoals ik die in Istanbul en Beiroet zag. Daar staan drommen Syriërs bij de stoplichten te bedelen. In België en Nederland merk ik daar vooralsnog niks van. Zolang je alleen maar in angstscenario’s spreekt, wordt het natuurlijk een probleem. Want niet alleen de nieuwkomers moeten zich integreren, iedereen moet mee veranderen en meegroeien.’

‘In Niger ligt het geboortecijfer natuurlijk extreem hoog en als je naar Kinshasa of Lagos gaat, denk je: wauw, de steden puilen uit van jongeren die van alles willen, hoe gaan die regeringen dat allemaal kanaliseren? Maar op het moment dat iemand uit zo’n heel conservatief dorp naar de stad trekt, wordt alles opeens heel anders. Dat zag ik ook in Niger: twee meisjes van 22 en 23 jaar vertelden me dat ze al talrijke huwelijksaanzoeken hadden afgewezen omdat ze wilden voortstuderen. Zulke ontwikkelingen moet je heel serieus nemen. Ik verwacht volstrekt niet de rampspoed zoals die in het Westen naar voren wordt geschoven. In Europa koppelt men de bevolkingsgroei onmiddellijk aan migratie. Maar het grootste deel van de migratiestromen uit Afrika komt niet in Europa terecht, Afrikanen migreren vooral binnen het continent zelf. Zuid-Afrika telt naar schatting tussen de twee en de vijf miljoen immigranten! De hele wereld is hier: Nigerianen, Congolezen, Mozambikanen, Zimbabwanen… Half Zimbabwe woont gewoon in Zuid-Afrika. Migratie is van alle landen en van alle tijden. Kijk naar Kaapstad! Deze stad is nota bene gesticht door Jan Van Riebeeck, een Nederlandse bootvluchteling! (lacht)

Ergens ten zuiden van Italië ligt een onzichtbare grens. Mensen aan de andere kant van die grens mag je letterlijk de woestijn insturen.

Europese obsessie

Migratie is een zichtbare uitwas van globalisering en daar worden mensen onrustig van, analyseert Bram Vermeulen. ‘Migratie zelf is niet het probleem, maar van een boot vol vluchtelingen op de Middellandse Zee schrikken we en van de massa’s in onze nationale luchthavens niet. Wat is het verschil? Dat alleen rijken mogen reizen? Bestaan grenzen wel voor ons, Nederlanders en Belgen met een ‘goed’ paspoort? Je moet soms moeite doen om een visum te scoren, maar je krijgt het als goedbetaalde witte man uiteindelijk wel. Voor iemand uit Kenia of Senegal is dat niet zo evident.’

Wat vindt hij dat Europa moet doen? Zich onthouden en wegblijven uit Afrika?

‘Onze nationale parlementen debatteren voortdurend over Afrika, maar die obsessie is niet wederzijds. De mensen in de Sahara zijn niet zoveel met Europa bezig als Europa met de Sahara. Maar als journalist wil ik wel laten zien wat al dat gepraat in ons parlement teweegbrengt, want het leidt uiteindelijk tot een beleid dat wordt uitgevoerd tot in de Sahara. Het optreden van Europa heeft consequenties voor echte mensenlevens daar. Ik houd mijn hart vast voor een land als Niger. Tot nu toe is Niger aan het lot van Mali ontsnapt. Mali is na de val van de Libische leider Muammar Khadaffi met wapens overspoeld en compleet onderuitgegaan, het valt niet meer te redden. In Niger, het hart van de Sahara, kan alles heel snel omslaan. Als Europa daar niet erg voorzichtig te werk gaat, kan het ook daar slecht aflopen. In de documentaire zie je dat er als gevolg van een nieuwe wet die mensensmokkel verbiedt 6000 mensen werkloos zijn geworden. Hen werd beloofd dat ze alternatieve werkgelegenheid zouden krijgen, geld om een restaurantje te beginnen, dat soort douceurtjes. Van die 6000 zijn er iets meer dan 200 die wel iets maar niet veel hebben gekregen: dan moet je denken aan wél de stoelen maar níét de tafels voor het restaurant. De overige 5800 zijn boos want er komt maar niks. Die horen dan dat hun president een hoop geld van de EU krijgt en die zien Europese defensiebedrijven van zo’n deal profiteren. Dat gebeurt in een gebied waar Boko Haram actief is, Al-Qaeda, Nusrat-al-Islam… Die zijn daar allemaal aan het rekruteren. Dan rijst natuurlijk de vraag: wat vinden wij Europeanen het ergste, migratie of terreur?’

Onzichtbare grens

In het debat en in ons taalgebruik wordt migratie heel vaak als probleem beschreven, stelt Vermeulen. ‘We hebben het over migratiecrisis, een tsunami van vluchtelingen. Achille Mbembe, een Kameroense filosoof verbonden aan de universiteit van Johannesburg, vertelde me ooit dat de hoogste staat van comfort voor iedereen bereikbaar en toegankelijk is in Europa: scholen en kinderopvang, universiteiten en bibliotheken, mensenrechten en vrijheden, ziekenhuizen en gezondheidsvoorzieningen, eten, drinken en huisvesting… Maar ergens ten zuiden van Italië ligt een onzichtbare grens. Voor wie zich aan de andere kant van die grens bevindt, geldt dat allemaal niet. Die mensen mag je bombarderen, die kun je beschieten, die kun je laten verdrinken, letterlijk de woestijn insturen… Daar gelden totaal andere maatstaven voor. Dat is iets om over na te denken. Het werkelijke probleem met migratie is dat er mensen doodgaan. Daar heeft bijna niemand het nog over. Volgens mij heeft Europa de plicht om daar iets aan te doen. Wat men verder ook vindt van het feit dat die mensen de wet overtreden. Voor mij ligt de grens bij het gebruik van geweld en het verlies van mensenlevens.’

Trade in plaats van aid

De Gentse professor Bruno de Cordier geeft Somaliland als voorbeeld van een land dat het zonder noemenswaardige ontwikkelingshulp uitstekend doet. Het is veel beter af dan vele andere regio’s waar de ngo’s elkaar voor de voeten lopen en die met westers geld worden overspoeld. Bram Vermeulen is het volmondig met hem eens. ‘Noord-Somalië is compleet afhankelijk van het geld dat migranten naar huis sturen. Als dat er niet zou zijn, was de toestand in Somaliland pas echt een ramp. Wist je dat de som geld die alle migranten samen naar Afrika opsturen drie keer zo hoog ligt als alle ontwikkelingshulp die Afrika uit de hele wereld ontvangt? Als de Zimbabwanen geen randen, ponden of dollars meer naar huis sturen, gaan de mensen daar echt dood. Migratie kun je dus ook zien als een compensatiemechanisme voor de ongelijke verdeling in de wereld. Daar hoort natuurlijk een grote máár bij, want al dat geld gaat rechtstreeks in de zakken van de familie en daar blijft het bij. Het wordt niet in onderwijs, gezondheidszorg, infrastructuur of voedselvoorziening geïnvesteerd. Dat is en blijft de taak van een regering en hulporganisaties. Maar het probleem met ontwikkelingsprojecten is vaak dat ze worden verzonnen in een kantoor in Den Haag, Brussel of Washington door ambtenaren die het terrein niet kennen. En wat stelt het voor? Niet eens 0,7 procent van ons bruto nationaal product! Bovendien steunen alle landen via ontwikkelingshulp vooral het eigen bedrijfsleven en hun handelsbetrekkingen. Trade in plaats van aid, zeg maar. Jullie Belgische ambassadeur zit hier om de diamanthandel veilig te stellen, daar moeten we niet zeurderig over doen. Waarom wordt het gros van de Afrikaanse diamanten niet ter plekke, maar in Antwerpen geslepen? Ik vind dat ongelooflijk: Antwerpen, hét diamantcentrum ter wereld zonder dat België zelf één diamant delft! Hoe kan dat? Namibië is nu pas met eigen diamantslijperijen begonnen en Botswana heeft net een contract met De Beers gesloten dat een deel van hun ruwe diamant vanaf 2020 verplicht in het land zelf moet worden geslepen.’

Ziet de documentairemaker de toekomst van Afrika positief in? ‘Als je alles op een rijtje zet: ja! Met het continent als geheel gaat het best goed. Er woedt momenteel geen oorlog. Je kunt zeggen dat het buitengewoon spannend is in Congo, dat er in Sudan misschien een revolutie voor de deur staat. Maar de huidige conflicten stellen niks voor vergeleken bij de oorlogen van 15 jaar geleden in Sierra Leone, Liberia, Zuid-Sudan en de Grote Afrikaanse Oorlog in Oost-Congo waarbij meer dan vijf miljoen doden vielen.

‘Oké, de grondstoffenopbrengsten vallen vooralsnog tegen, maar zo zit de internationale handel blijkbaar in elkaar. Nog steeds worden bodemschatten goedkoop uit Afrika weggesleept. Naar het heden kijken zonder het verleden in overweging te nemen is natuurlijk niet fair. Over Congo kun je niet vrijblijvend zeggen: wat een puinhoop is me dat daar! De Belgen zijn er weggegaan maar dat rare geraamte van die roofstaat is blijven bestaan. Aan de kolonisatie van Leopold II kunnen we niks meer veranderen, die ligt achter ons. Maar we zijn wel in staat om ervoor te zorgen dat bijvoorbeeld Niger voortaan eerlijke voorwaarden en prijzen krijgt voor zijn uraniumexport. Je zou ook kunnen stellen dat Afrika een serieuze investeerdersbestemming is geworden, waar de Europeanen en Amerikanen het niet langer voor het zeggen hebben. China, India, Rusland, Saudi-Arabië, Turkije: iedereen speelt mee en er bestaan vele succesverhalen: Botswana, Ghana, Zambia… noem maar op. Afrika doet gewoon weer mee in de vaart der volkeren, dat is het.’