Bondskanselier Friedrich Merz deed een omstreden uitspraak over ‘dat probleem’ in het Duitse straatbeeld in een poging kiezers van de extreemrechtse AfD te verleiden. ‘De peilingen maken de CDU steeds nerveuzer’, zegt politoloog Kai Arzheimer.
De Duitse bondskanselier Friedrich Merz (CDU) heeft begin deze week de AfD de oorlog verklaard en elke toekomstige samenwerking uitgesloten. Die oorlogsverklaring is een onderdeel van een bredere partijstrategie om het succes van de extreemrechtse AfD te bestrijden. In 2026 zijn er verkiezingen in verschillende Duitse deelstaten, waarvan twee in het oosten van het land, waar de AfD volgens de peilingen veruit de grootste partij zou worden.
Tegelijk ligt Merz onder vuur voor een omstreden uitspraak over ‘het probleem’ met het straatbeeld in Duitsland. Hij doelde daarmee op jonge migranten, die hij, nog veel meer dan nu het geval is, wil terugsturen naar hun landen van herkomst. Ondanks forse kritiek nam Merz geen woord terug. ‘Iedereen bevestigt dat dit een probleem is, zeker na zonsondergang. Vraag het maar aan mensen die dochters hebben’, zei hij. Wij vroegen de Duitse politoloog Kai Arzheimer (Universiteit van Mainz), expert in het gedrag van partijen en de omgang met radicaal-rechts, hoe hij de strategie van Merz beoordeelt.
Aan de ene kant kiest Merz de frontale aanval, aan de andere kant hanteert hij wat sommigen ‘het hondenfluitje’ noemen, richting de kiezers van de AfD.
Kai Arzheimer: Merz aarzelt tussen de AfD veroordelen en elke vorm van samenwerking uitsluiten, en kiezers proberen terug te winnen van de AfD door van de christendemocraten een meer conservatieve, rechtsgeoriënteerde partij te maken. Friedrich Merz is al zijn hele leven een conservatief binnen zijn eigen partij. Hij is altijd behoorlijk ouderwets en nationalistisch geweest, en zeer traditioneel in zijn benadering van vrouwen, seksuele minderheden enzovoort. Hij heeft ook duidelijk een probleem met zichtbare migratie in Duitsland.
Is zijn bezorgdheid om het straatbeeld meer dan alleen een hondenfluitje?
Arzheimer: Ja, het illustreert zijn kijk op de wereld. Daarom is hij ook de leider van de christendemocraten geworden: velen in de partij verlangden naar een meer traditionele, meer conservatieve benadering van de politiek, na Angela Merkels relatief liberale leiderschap van de partij.
Is Merz’ benadering van de radicalen wat sommige politologen ‘isoleren en imiteren’ noemen? Hen uitsluiten van de macht, maar deels hun recepten overnemen?
Arzheimer: Dat is inderdaad wat Merz in gedachten heeft. Twee jaar geleden zei hij dat de CDU ‘de AfD met inhoud’ is. Hij probeert het conservatieve profiel van zijn partij te versterken, en tegelijkertijd wil hij duidelijk maken dat de AfD geïsoleerd blijft en politiek moet worden bestreden. Hij zei toen ook dat de AfD als een slang is, die de christendemocraten bij elke vorm van toenadering zal vergiftigen.
Maar hij bewandelt een dunne lijn. Progressieve Duitsers noemen zijn uitspraak over het straatbeeld racistisch.
Arzheimer: Velen vinden ze inderdaad racistisch of verontrustend. Er vonden na zijn uitspraak, weliswaar relatief kleine, demonstraties plaats van mensen met een migratieachtergrond die aan Merz en zijn ministers vroegen of zij ook het straatbeeld bederven. Dus ja, er is verzet, zelfs binnen zijn eigen partij, omdat de Duitse christendemocraten nu eenmaal heterogeen zijn. Er is ook een meer liberale vleugel, die momenteel niet erg machtig is binnen de partij – een gevolg van de reset van de partij na Merkel. Maar de meer liberale christendemocraten zijn nog lid van de CDU en zeggen hardop dat de uitspraak van Merz niet bepaald constructief of slim is en averechts kan werken. Zijn aanpak zal volgens critici geen kiezers terughalen van bij de AfD, en ik denk dat dat klopt. Het is een riskante strategie.
‘Net nu de AfD zich steeds extremer opstelt, wordt ze door de christendemocraten genormaliseerd’
CSU-politicus Markus Blume zei ooit dat je een stinkdier toch niet kunt überstinken.
Arzheimer: Absoluut. Er is ook die uitspraak van Jean-Marie Le Pen, die zei dat kiezers altijd de voorkeur geven aan het origineel. Ik denk dat hij wel degelijk iets op het spoor was. Het gevaar van al die politieke aandacht voor migratie is dat de AfD zo de agenda blijft bepalen. De nieuwe Duitse regering zet sterk in op een streng migratiebeleid. Dat was de aanleiding van de uitspraken van Merz. We zetten al veel mensen het land uit, maar we hebben nog steeds die zichtbare elementen in ons stadsbeeld, en dus gaan we nog veel meer migranten uitzetten. Maar zo houd je de mensen gefocust op immigratie, een thema waarvan extreemrechts de eigenaar is. En je kunt nooit zó veel beloven als zij doen. Bij de laatste verkiezingen in februari verdubbelde de AfD haar resultaat en haalde de partij 20 procent van de stemmen. Op dit moment halen ze ongeveer 25 procent in de peilingen. De strategie van streng zijn op migratie werkt dus helemaal niet voor de christendemocraten. Ze zouden zich beter richten op de economie, iets wat veel kiezers belangrijker vinden dan migratie. De christendemocraten hebben wat dat thema betreft bovendien een voorsprong, omdat de CDU traditioneel de partij is die mensen vertrouwen met de economie.
‘Samenwerken met de AfD zou voor de CDU politieke zelfmoord zijn.’
Het lijkt lastig voor een centrumrechtse partij zoals de CDU om een omgang met extreemrechts te kiezen en daaraan vast te houden.
Arzheimer: Ik benijd ze op geen enkele manier en ze weten ook dat ze zwalken. Dat komt omdat ze bang zijn voor de AfD. De peilingen maken hen steeds nerveuzer. Ongeveer een jaar geleden waren ze gefocust op de economie en klaar om daarover de verkiezingscampagne te voeren. Maar toen waren er een reeks mesaanvallen in Duitsland en legden ze weer de nadruk op immigratie. Ze probeerden zelfs met de AfD een strengere migratiewet door het parlement te loodsen. Dat was voorheen ongehoord. Sinds de verkiezingen proberen ze weer te vechten tegen de AfD. Maar ik denk niet dat ze veel vertrouwen hebben in hun eigen strategie. Daarom dubben ze maar heen en weer tussen de AfD imiteren, de AfD afkeuren, de AfD negeren en hun eigen ding doen.
Overwinningsnederlaag Merz: nog nooit sinds 1945 stemden zo veel Duitsers op extreemrechts
Merz sluit elke coalitie met de AfD uit, maar in zijn partij gaan stemmen op om de zogenaamde Brandmauer, het cordon sanitaire, te doorbreken.
Arzheimer: Dat is vooral een probleem in de oostelijke deelstaten, waar de AfD nog sterker is en veel christendemocraten minder terughoudend zijn om met de AfD samen te werken. Er is dus vanuit de oostelijke deelstaatpartijen een zekere druk op de partijleiding om die firewallstrategie op te geven.
Maar is dat denkbaar?
Arzheimer: Ik kan het me onmogelijk voorstellen. De natuurlijke regeringspartij van Duitsland, die zou samenwerken met de partij die is geclassificeerd als extreemrechts, en daarom als ongrondwettelijk, en een veiligheidsrisico is volgens vrijwel elke Duitse veiligheidsdienst? Dat zou voor de CDU politieke zelfmoord zijn. Maar zoals ik al zei: sommige politici in het oosten vragen om de christendemocratische partijen te bevrijden uit wat zij zien als een gevangenis. Ze geloven dat de firewallstrategie hen dwingt tot onnatuurlijke coalities met linkse partijen. Maar als dat zou gebeuren, zou het de partij verscheuren. Want Merz heeft de voorbije dagen ook verklaard dat hij het leiderschap van de partij zou opgeven als aan de Brandmauer een einde komt.