Belarussisch schrijver houdt het Westen een spiegel voor: ‘Denken jullie echt dat Poetin binnenkort met pensioen gaat?’

In zijn roman Cremulator trekt de Belarussische schrijver Sasja Filipenko de parallel tussen de Stalin-terreur en het huidige Rusland. ‘Vraag je niet af waarom de Russen niet in opstand komen tegen Vladimir Poetin. Vraag je af waarom jullie zelf niet in opstand komen tegen Poetin.’

‘Ik vind het soms bevreemdend om met Europeanen te praten’, zegt Sasja Filipenko aan het einde van ons gesprek. ‘Ik heb het idee dat ze het probleem niet willen zien. Het is alsof je naar de dokter gaat, maar het niet wil horen als hij zegt dat je ziek bent.

‘Europa lijkt te denken dat Poetin binnenkort vanzelf wel zal kalmeren. Dat hij zijn leger zal terugtrekken, met pensioen zal gaan en lezingen zal houden aan de universiteit. Helaas: zo loopt de geschiedenis doorgaans niet.’

Die geschiedenis kent Filipenko maar al te goed. Voor Kremulator, zijn roman die onlangs als Cremulator in het Nederlands werd vertaald, dook hij diep in het dossier van Pjotr Nesterenko, de man die in de Stalin-jaren het crematorium leidde waar de geëxecuteerde partijbonzen werden gecremeerd.

Wanneer Nesterenko in 1941 zelf beschuldigd wordt van spionage voor Nazi-Duitsland, probeert hij als een soort hedendaagse Sheherazade de ondervragingen tot in het oneindige te rekken. Ondanks de gruweldaden waaraan hij heeft meegewerkt is het bijna onmogelijk om niet van de geestige en welbespraakte Nesterenko te houden. De parallellen met de huidige politieke realiteit in Rusland zijn evident.

Het is onwaarschijnlijk dat zijn roman in Rusland twee dagen voor het begin van de Russische invasie werd gepubliceerd. De beklemmende atmosfeer van de Stalin-jaren in Cremulator doen denken aan de druk waaronder de Russische maatschappij vandaag gebukt gaat.

‘Niets verandert ooit in Rusland’, zucht Filipenko. ‘Schrijf je over wat honderd jaar geleden gebeurde, dan schrijf je eigenlijk over wat vandaag gebeurt. Er hangen tegenwoordig weer portretten van Feliks Dzerzjinskij (de architect van de Rode Terreur die de voorloper van de KGB oprichtte, nvdr) in de gebouwen van de FSB (de opvolger van de KGB, nvdr). Rusland komt elke dag weer dichter bij de Sovjet-Unie.’

Wat bedoelt Vladimir Poetin wanneer hij over de ‘onderliggende oorzaken’ van de oorlog in Oekraïne praat?

Hoe is uw boek in Rusland ontvangen?

Sasja Filipenko: De ontvangst is symptomatisch voor de huidige toestand in Rusland. Mijn boek was genomineerd voor de Natsbest, de prijs voor de beste Russischtalige roman. Voor die prijs werd mijn boek gerecenseerd door zes recensenten. Drie van de recensenten vonden Cremulator een uitstekende roman, de drie andere vonden hem enorm slecht. Zij die hem goed vonden, hebben zich uitgesproken tegen de oorlog. Zij die hem slecht vonden, hebben hun steun voor de oorlog uitgesproken.

Hoe moeten we Nesterenko begrijpen? Is hij een opportunist, een slachtoffer, een medeplichtige?

Filipenko: (glimlacht) Dat laat ik aan mijn lezer over. Ik wilde vooral tonen hoe zo’n systeem werkt. Hoe je je als kleine mens ertoe verhoudt, welke beslissingen je neemt. Zelfs als ik ervan overtuigd ben dat ik niet dezelfde keuzes gemaakt zou hebben, helpt het om te begrijpen waarom andere mensen andere keuzes maken.

Nesterenko zelf gelooft dat hem geen enkele schuld treft.

Filipenko: Absoluut. Een grappige anekdote: zijn kleindochter, die in Duitsland woont, heeft het boek gelezen en was enorm beledigd. Ze noemde mij een grote klootzak die de herinnering aan haar grootvader had beschimpt. Ze heeft nochtans hetzelfde dossier bij Memorial over hem gelezen. Zij concludeerde dat hij niets fout had gedaan.

Hebt u het met haar uitgepraat?

Filipenko: Ze dreigde met een rechtszaak en een publicatieverbod. Daarna schreef ze dat ze zich de moeite zou besparen, omdat ik toch een onbekende schrijver ben en niemand mijn boeken leest. (grijnst) We zullen zien.

Die vraag over schuld stelt zich ook nu. Vindt u dat de Russen collectief schuldig zijn aan de Russische invasie van Oekraïne?

Filipenko: Collectieve schuld bestaat niet. Als je zegt dat alle Russen schuldig zijn, zeg je eigenlijk dat niemand schuldig is. Stel dat je er ooit in zou slagen om mensen te berechten voor deze invasie. De eerste die je voor de rechter sleept, is uiteraard Poetin. Maar wat doe je daarna? Hoeveel volgen er na Poetin? Berecht je alle 140 miljoen Russen?

Maar snapt u waarom de Russische samenleving zo meegaand reageert op zo’n brutale oorlog?

Filipenko: Het is toch duidelijk waarom de Russische samenleving zich zo gedraagt? Er is gewoon geen Russische samenleving. Rusland is gefaald als project en als land. De Russische samenleving gedraagt zich ongeveer zoals de Duitse toen de fascisten aan de macht waren. Iedereen steunde Hitler. Tot in de jaren 50 en 60 vond bijna geen enkele Duitser dat hen enige schuld trof. Het duurde meerdere generaties voor de Duitsers tot inzicht kwamen.

Vandaag stemt nota bene een vierde van de Duitsers voor het extreemrechtse Alternative für Deutschland. Ik zie geen grote protesten in Amerika, waar de president openlijk zegt dat hij een derde ambtstermijn ambieert. En toch stelt niemand zich de vraag waarom de Duitsers en de Amerikanen zich zo gedragen.

Met alle respect: die Duitsers en Amerikanen zijn vooralsnog geen bloederige invasie begonnen tegen hun buurland.

Filipenko: Ik zie in Europa veel koketterie. Europese landen geven twaalf punten aan Oekraïne op het Eurovisiesongfestival, en de volgende dag kopen ze via Kazachtsan voor miljarden aan olie en gas in Rusland. Open om het even welke Russische drone die op Oekraïne wordt afgevuurd, en je zult zien dat die vol westerse onderdelen zit.

U vindt dat Europa tekortschiet?

Filipenko: Dat is toch evident? Al drie jaar slagen we er niet in om Oekraïne de nodige wapens te geven. Alle Europese diplomaten die ik al heb gesproken, begrijpen dat Oekraïne niet mag verliezen, want dat zou een ramp zijn. Maar ze vinden ook dat Rusland niet mag verliezen, want dat zou óók een ramp zijn. En dus vraagt iedereen zich af: waarom komt de Russische maatschappij niet in opstand? Het antwoord is simpel: omdat de Russische maatschappij nooit heeft bestaan.

Wat bedoelt u daarmee?

Filipenko: Als je een maatschappij wilt begrijpen, moet je kijken hoe burgers zich in de gevangenis gedragen. In de goelags of in de nazi-concentratiekampen was het de gewoonte om je volgens nationaliteit te groeperen: de Oekraïners met de Oekraïners, de Belarussen met de Belarussen, de Tsjetsjenen met de Tsjetsjenen. Dat vergroot de overlevingskansen. De Russen hebben dat nooit gedaan. Je had wel het verschijnsel dat de Moskovieten zich met de Moskovieten verenigden, of de Petersburgers met andere Petersburgers. Maar er is nooit een groep geweest die zich verenigde als Russen.

Hoe verklaart u dat?

Filipenko: Omdat Rusland een enorm land is waarin mensen niet het minste gevoel hebben dat ze verenigd zijn. Het is een maatschappij die niet weet hoe het is om zich te verenigen, om te protesteren.

Is dat geen al te gemakkelijk excuus?

Filipenko: Ik vind het gewoon vreemd dat West-Europeanen zich zo vergapen aan de Russische maatschappij. We stellen onszelf de verkeerde vragen. Vraag je niet af waarom de Russen niet in opstand komen tegen Poetin. Vraag je af waarom jullie zelf niet in opstand komen tegen Poetin. Ik zou zeggen: laat de Russen zelf uitzoeken waarom ze voor Poetin zijn. Maar stel jezelf misschien eens de vraag waarom vandaag een op de vier Duitsers een latente fascist is.

Vindt u dat er binnen Europa iets veranderd is sinds het begin van de invasie?

Filipenko: Nee. We staan op de drempel van een Derde Wereldoorlog. Binnenkort valt Poetin met 99 procent zekerheid Litouwen of Letland aan. Er zal geen artikel 5 zijn (dat stelt dat een aanval op één NAVO-lidstaat, een aanval is op alle lidstaten, nvdr). Niemand zal Letland of Litouwen te hulp komen. En iedereen zal zich de vraag stellen waarom die Litouwers en Letten zich niet tegen Poetin verzetten.

Wat als Poetin een Ests stadje aanvalt? ‘40.000 dode militairen vinden wij een probleem, het Kremlin rekent anders’

Het heeft er misschien mee te maken dat ik zelf Belarus ben. Toen de Belarussen op straat kwamen in 2020, vond iedereen in Europa dat geweldig. Hoe een klein landje de strijd aanbond met niet één, maar twee dictaturen, want Rusland kwam Loekasjenko te hulp. Maar vanaf de Russische invasie werden de Belarussen meteen als mede-agressor aangemerkt. Onze bankrekeningen werden geblokkeerd, en wij kregen nagenoeg dezelfde sancties als de Russen. Diezelfde Belarussen die tot voor kort bewondering kregen omdat ze voor hun vrijheid streden, waren nu plots de agressor.

Hoe kijkt u naar de stelling dat Rusland zich bedreigd voelt door de NAVO-uitbreiding?

Filipenko: Kijk, er zijn twee kanten. Aan de ene kant is Poetin al 25 jaar aan de macht. Hij is een dictator die nieuw gebied wil veroveren. De NAVO is voor hem een excuus om dat te doen. Maar tegelijk is hij een oude KGB-agent die echte angst voelt voor het Westen, en ziet dat Moskou gemakkelijk te bereiken is over land. Als er hoge bergen lagen tussen Rusland en Oekraïne, zou er volgens mij geen oorlog zijn.

Is dat geen vreemd idee? Toen Rusland Belarus bezette, stond Belarus niet op het punt om bij de EU of bij NAVO te gaan.

Filipenko: Nu denkt u logisch na. Dat mag u natuurlijk niet doen. Poetin is paranoïde. Hij ziet dat Finland en Zweden bij de NAVO gaan, en slaat in paniek.

Nadat Finland had aangekondigd bij de NAVO te gaan, haalde Poetin zijn schouders op.

Filipenko: Omdat Finland hem niet interesseert. Hij wil Oekraïne terug bij Rusland hebben, zoals hij ook Belarus terug bij Rusland wil. (zucht)

Gelooft u dat Poetin deze oorlog kan beëindigen?

Filipenko: Ik denk dat hij de oorlog hoogstens kan pauzeren.

Dat is geen vrede.

Filipenko: Ik snap niet goed dat mensen denken dat de oorlog in Oekraïne kan eindigen met vrede. Rusland maakt meer raketten en wapens dan Europa. Russische drones zijn vier keer goedkoper dan Europese. Rusland bereidt zich gewoon voor op de volgende oorlogsfase. Wat zou Rusland bovendien moeten met al die wapens en al die soldaten? Een pauze is hoogstens een voorbereiding op de volgende aanval. En dat heeft Europa vooral aan zichzelf te danken. Het heeft Poetin het idee gegeven dat hij alles kan doen wat hij wil. Hij hoort voortdurend dat Europa de oorlog wil beëindigen, de sancties zal opheffen, concessies zal doen. Het enige signaal dat hij krijgt is: alles is mogelijk. Straffeloosheid is de meest verslavende drug die er is. Het is exact dezelfde fout als in 1938. Ook toen dacht Europa dat Hitler zou stoppen als je hem Tsjecho-Slowakije zou geven. Waarom zou Poetin dat doen? Waarom denken Europeanen dat Poetin, die heel Oekraïne wil veroveren, tevreden zal zijn met de helft van Oekraïne? (zucht) Begrijpt Europa dan niet dat het zich ooit zal moeten verdedigen?

Poetin heeft natuurlijk niet het eeuwige leven. Denkt u dat het beter wordt als hij niet meer aan de macht is?

Filipenko: Ik vrees ervoor. Er zal natuurlijk heel wat veranderen. Toen Stalin stierf en Chroesjtsjov hem opvolgde, veranderde er wel degelijk veel in de Sovjet-Unie. Maar het systeem bleef wel nog decennialang bestaan. De FSB en de andere inlichtingendiensten zijn te diep verwerkt in het systeem. Ik denk dat het systeem een nieuwe Poetin zal vinden, en gewoon doorgaat.

Dat is geen optimistisch einde van ons gesprek.

Filipenko: (grinnikt) Het is niet de taak van schrijvers om optimistische voorspellingen te doen. Net als artsen hebben we de taak om te zeggen hoe het ervoor staat. Voor optimisme moet je eerst de juiste diagnose stellen. We moeten erkennen dat de toestand slecht is, en het er niet beter op wordt. Nee, ik had nooit gedacht dat 2025 er zo zou uitzien.

Hoe Ruslands eerste transgender presidentskandidaat deel werd van de Russische informatieoorlog