Amazonewoud: kan de wereld ingrijpen tegen president Bolsonaro?

Na gesprekken met de bobo’s van de agro-industrie noemt de Braziliaanse president Jair Bolsonaro de bosbranden in het Amazonewoud niet langer een onschuldig seizoensfenomeen. In de as van het regenwoud openbaart zich intussen een pijnlijke realiteit: de internationale gemeenschap heeft geen verhaal tegen nationale milieurampen met een globale impact.

Het zal er gestoven hebben op de communicatiedienst van Emmanuel Macron. ‘De longen van onze planeet staan in brand’, twitterde de Franse president vorige week over de bosbranden in het Braziliaanse Amazonewoud. De dramatische boodschap werd geïllustreerd met een verontrustende foto van een stuk in vlammen en rook gehuld regenwoud. Een krachtig beeld, maar algauw bleek dat het niet deze zomer maar al in 2003 werd gemaakt door een fotograaf van National Geographic. Pijnlijk voor Macron, want het stelde Jair Bolsonaro in staat om hem als verspreider van fake news te bestempelen. De gretigheid waarmee de Braziliaanse president riposteerde, mag niet verbazen. De extreemrechtse Bolsonaro, Braziliaans staatshoofd sinds januari 2019, wordt als de onzichtbare hand gezien achter de duizenden branden die de voorbije weken in het woud werden aangestoken.

Een krant riep 10 augustus uit tot Dag van het Vuur. Lezers brandden stukken woud plat om hun steun aan Bolsonaro te tonen.

Bolsonaro schoot niet alleen op Macron, de internationale commotie over de bosbranden ontlokte hem een spervuur aan tweets van verschillend kaliber. Er zaten relativerende beschouwingen tussen: bosbranden horen in deze tijd van het jaar bij het Amazonewoud zoals regen bij het moessonseizoen. Er waren verdachtmakingen: misschien waren de branden wel aangestoken door ngo’s die gefrustreerd zijn omdat hij hun buitenlandse financiering aan banden probeert te legen? Het zwaarste geschut was zijn soevereiniteitsargument. Het Amazonewoud ligt grotendeels in Brazilië, en dus heeft de internationale gemeenschap zich er niet mee te bemoeien. Als zijn regering beslist om het Braziliaanse regenwoud open te gooien voor exploitatie door mijnbouw en agro-industie, dan heeft ze daar het volste recht toe. Redenen genoeg om Macron van neokoloniale betutteling te beschuldigen, en in één moeite door ook de Duitse bondskanselier op haar nummer te zetten. Angela Merkel, die Macron was bijgesprongen, kon beter in haar eigen land bomen planten dan zich met de ontbossing in Brazilië in te laten.

Aangestoken branden

De precieze omvang van de bosbranden is omstreden. Zijn het er meer dan 70.000 sinds begin dit jaar? Of ligt dat cijfer aan een verkeerde interpretatie van pixels op satellietfoto’s? Het Nationaal Instituut voor Ruimteonderzoek (INPE) is formeel: sinds begin dit jaar – het aantreden van Bolsonaro dus – is de ontbossing met 84 procent gestegen ten opzichte van vorig jaar. De bekendmaking van dit cijfer in augustus kostte de INPE-directeur zijn baan, met een woedende uithaal van Bolsonaro als afscheidspremie.

Het droge seizoen, hoogtij voor bosverbranders, is nog niet afgelopen. Experts van de universiteit van Sao Paulo vrezen dat de ontboste oppervlakte dit jaar de grens van 10.000 vierkante kilometer zal overschrijden. De wereldstad Sao Paulo werd op 19 augustus om drie uur ’s middags in een dikke smog gehuld, afkomstig van inferno’s die ruim 2500 kilometer noordwaarts in de deelstaten Amazonas en Rondonas woeden. Dat het om aangestoken branden gaat, wordt door niemand betwist. Het platbranden van stukken woud voor veeteelt of landbouw is, zoals Bolsonaro zegt, een jaarlijks terugkerend fenomeen. Niet alleen in Brazilië, ook in buurlanden Colombia, Bolivia en Peru woeden momenteel honderden branden. Ver van alle media-aandacht gebeurt hetzelfde in de regenwouden van Indonesië en centraal Afrika – vooral in Congo en Angola.

Op eigen houtje bos platbranden is in Brazilië illegaal, maar valt moeilijk te beteugelen. Toch zorgde een strengere handhaving voor een forse afname van het aantal branden na een eerdere piek in 2010. Maar van handhaving is onder Bolsonaro geen sprake meer, integendeel. Een krant uit de zwaar geteisterde deelstaat Pará bestond het zelfs om 10 augustus uit te roepen tot Dia do Fogo, Dag van het Vuur. Lezers werden aangespoord om een stuk woud plat te branden en zo hun steun voor Bolsonaro’s beleid te tonen. De vuurzeeën zorgden wereldwijd voor verbijstering. De hashtag #PrayforAmazonas ging viraal, Hollywoodsterren struikelden over elkaar om hun afkeuring te laten horen.

Braziliëkenner Luc Vankrunkelsven, als bezieler van ngo Wervel begaan met duurzame landbouw en eerlijke Noord-Zuidhandel, is niet verbaasd. ‘Bij zijn verkiezing in oktober 2018 werd al het ergste gevreesd’, zegt hij. ‘Die verwachtingen heeft Bolsonaro dubbel en dwars waargemaakt. Natuurlijk steekt hij de branden niet zelf aan, net zomin als Donald Trump de trekker overhaalde bij de massamoord op Latino’s in El Paso. Maar net zoals zijn grote voorbeeld speelt Bolsonaro de rol van inspirator. Zijn boodschap over het Amazonewoud als louter wingewest heeft een free for all-sfeer in het leven geroepen. Niet alleen de loopjongens van de machtige agro-industrie maar ook kleine boeren voelen zich door Bolsonaro beschermd als ze een stuk bos platbranden. De escalatie is overduidelijk zijn verantwoordelijkheid. IBAMA, het milieu-agentschap dat instaat voor de bescherming van het Amazonewoud, werd door de president nagenoeg ontmanteld. Hij heeft het overkoepelende ministerie van Milieu bovendien onder de leiding geplaatst van een geestesgenoot, een uitgesproken klimaatnegationist.’

Kantelpunt

De longen van de wereld? Sara Vicca, een biologe gespecialiseerd in koolstofrecyclage in bossen en andere ecosystemen, vindt de metafoor slordig gekozen. ‘Dat beeld doet aan zuurstofopname denken’, zegt de professor van de Universiteit Antwerpen. ‘Maar zuurstof is hier niet het probleem, het gaat om de CO2-opslag in het Amazonewoud. In dat opzicht is Macrons alarmisme meer dan gewettigd. Het Amazonewoud bevat meer dan 100 gigaton aan koolstof, het equivalent van tien keer de totale hoeveelheid die jaarlijks door menselijke activiteit in de atmosfeer belandt. Bij een vorige piek in 2010 is door bosbranden in het Amazonewoud 2 gigaton koolstof vrijgekomen, 20 procent dus van alle mensgerelateerde CO2-uitstoot van dat jaar. Dat is zeer aanzienlijk’.

In de berichtgeving over de branden valt om de haverklap het begrip tipping point. Dat kennen we van de klimaatcrisis: het punt vanaf waar de opwarming door allerlei zelfversterkende mechanismen onbeheersbaar wordt. Ook de ontbossing van het Amazonewoud kent zo’n kantelpunt: wetenschappers vrezen een totale instorting van het ecosysteem wanneer naar schatting 40 procent van de bomen wordt gekapt. Zover is het nog niet, maar geruststellend zijn de cijfers allesbehalve. 17 procent is al verdwenen, nog eens 17 procent is ernstig aangetast. ‘Als er te veel bos afbrandt, dreigt een terugkoppeleffect’, legt Vicca uit. ‘Regenwouden hebben een heel specifieke watercyclus: door verdamping via de vegetatie genereren ze zelf het grootste deel van hun eigen neerslag. Als de ontbossing te ver gaat, zal dat zelfvoedende neerslagsysteem stilvallen. Daardoor zal het resterende woud versneld uitdrogen, waardoor het dan weer extra vatbaar wordt voor bosbranden. Zo krijg je een vicieuze cirkel.’ Een vicieuze cirkel die de mensheid dichter bij dat andere kantelpunt brengt. ‘De samenhang met de klimaatopwarming ligt voor de hand’, beaamt Vicca. ‘Net zoals de poolkappen en de Groenlandse ijsmassa zijn regenwouden essentiële klimaatregulatoren van de aarde.’

Bolsonaro heeft het internationale recht aan zijn kant. Er is geen enkele rechtsgrond voor een buitenlandse interventie.

Een zaak van planetair belang dus. Wellicht rekende Kayapo-leider Raoni op dat besef toen hij de internationale gemeenschap vorige week opriep om in te grijpen en Bolsonaro af te zetten. De indianenleider met de iconische lipschijf mag dan hoogbejaard zijn, hij heeft nog altijd feeling voor politieke communicatie. De oproep kwam aan de vooravond van de G7-bijeenkomst in Biarritz, kort nadat gastheer Macron had gesuggereerd de bosbranden als internationale crisis op de agenda te zetten. Slecht nieuws voor Raoni: Bolsonaro heeft het internationaal recht aan zijn kant wanneer hij het brandende Amazonewoud een interne aangelegenheid noemt. ‘Er is geen enkele rechtsgrond voor een buitenlandse interventie’, zegt de Leuvense professor internationaal recht Jan Wouters. ‘Oké, de lidstaten van de Verenigde Naties hebben tijdens de wereldtop van 2005 het responsibility to protect-principe (RTP) unaniem goedgekeurd. RTP kan worden ingeroepen bij humanitaire noodsituaties, weliswaar onder zeer strikte voorwaarden. Het moet gaan om een van de vier zware misdaden uit het internationaal recht: genocide, misdaden tegen de menselijkheid, oorlogsmisdaden of etnische zuivering. Als een lidstaat niet in staat of onwillend is om zijn bevolking tegen een van die misdaden te beschermen, zo was de redenering, dan moet de verantwoordelijkheid om in te grijpen naar de internationale gemeenschap verschuiven – in casu de Veiligheidsraad. Dat mechanisme is geboren uit de de frustratie over de machteloosheid van de VN bij eerdere crises, zoals de genocide in Rwanda en de bloedbaden in Srebrenica en Kosovo. Maar die inperking van het soevereiniteitsbeginsel geldt dus niet voor ecocide of milieumisdaden zoals de bosbranden in Brazilië.

Het volkenrecht biedt wel andere mogelijkheden. Landen kunnen elkaar voor een internationale rechtscollege dagen als ze zich het slachtoffer voelen van milieuschade die door de tegenpartij werd veroorzaakt. Grensoverschrijdende luchtvervuiling en waterverontreiniging zijn voor de hand liggende voorbeelden. Grensregio’s in Peru en Bolivia delen mee in de smog van de Braziliaanse bosbranden. Het risico van een totale instorting van het Amazone-ecosysteem is sowieso een existentiële bedreiging voor alle buurlanden. Maar eenvoudig zijn volkenrechterlijke procedures niet. Een klacht bij het Internationaal Gerechtshof in Den Haag, opgericht om geschillen tussen staten te beslechten, heeft alleen zin wanneer alle betrokken staten de verplichte rechtsmacht van dat hof erkennen. Brazilië verkeert niet in dat geval, waardoor het dreigen met een internationale rechtszaak weinig indruk zal maken op Bolsonaro. Verder is er nog de bewijslast: ‘Er moet een causaal verband worden aangetoond tussen oorzaak en schade’, zegt Wouters. ‘Voor grensoverschrijdende smog of vuurhaarden kan dat eventueel lukken, maar het gaat hier toch in de eerste plaats om de systemische schade die het klimaat zal oplopen. Die valt juridisch gezien veel moeilijker te bewijzen.’

Mercosur

De vraag rijst ook wie in een hypothetische rechtszaak tegen president Bolsonaro het klimaat kan vertegenwoordigen. Er werd al vaker voor gepleit om een ecosysteem zoals het Amazonewoud tot planetaire common uit te roepen, eigendom van de mensheid. Volgens Wouters leeft het debat al twintig jaar in zijn vakgebied. ‘Een interessante oefening, maar het duurt heel lang voor zulke soft law-initiatieven in verdragen worden gegoten, laat staan worden toegepast. Het globale VN-migratiepact, bij ons beter bekend als het Marrakesh-akkoord, is daar een voorbeeld van. We weten hoe dat bij ons is afgelopen.’

De bosbranden in Brazilië leggen een ongemakkelijke waarheid bloot: het internationale recht noch de internationale instellingen zijn berekend op crises die een mondiale impact hebben maar zich afspelen binnen nationale landsgrenzen. Die handicap weegt zwaar op de strijd tegen de klimaatopwarming, een systemische uitdaging voor de hele mensheid. Helaas, net nu er behoefte is aan nieuwe vormen van samenwerking, gaat het multilateralisme door een diep dal. ‘Ik noem het de paradox van de globalisering’, zegt Wouters. ‘Die hobbelt steeds verder, maar tegelijkertijd lokt ze een tegenreactie uit. Protectionisme en nationalisme vieren weer hoogtij, landen graven zich in achter hun grenzen. Op termijn zal het pragmatisme wel zegevieren. In afwachting daarvan moeten we roeien met de riemen die we hebben. De VN zijn deels een anachronisme uit het midden van de vorige eeuw, zoals blijkt uit de samenstelling van de Veiligheidsraad. We moeten zoeken naar nieuwe vormen van samenwerking voor een multipolaire wereld. Dat zal lang duren, maar we kunnen alvast beginnen met het versterken van regionale organisaties zoals de Europese Unie en haar tegenhangers in Afrika en Latijns-Amerika. We moeten ook niet alle heil verwachten van formele instellingen: landen doen steeds vaker een beroep op informele samenwerkingsverbanden. De G7 is in feite niet meer dan een club, maar dan wel één waarin machtige regeringsleiders bijeenkomen om met wisselend succes aan beleidsafstemming te doen. Nuttig, maar ik verkies toch de G20, die door zijn ruimere samenstelling met onder meer de BRIC-landen veel meer potentie en legitimiteit heeft.’

Toch kwam de kentering in Bolsonaro’s opgestokenmiddelvingerpolitiek niet toevallig tijdens de G7 in Biarritz. De communicatie vanuit het presidentiële paleis in de hoofdstad Brasilia veranderde afgelopen weekend drastisch. Bolsonaro noemde de bosbranden niet langer een door ngo’s en kwaadwillende wetenschappers opgeklopt seizoensverschijnsel maar een ernstige crisis, en beloofde het leger in te zetten bij de bluswerken. De ommekeer staat niet los van een dreigement dat eerst door verschillende EU-landen en vervolgens door Europees president Donald Tusk werd geuit. Als Brazilië niets doet aan de epidemische bosbranden dreigt Europa de ratificatie van Mercosur op de lange baan te schuiven, de douane-unie tussen Brazilië, Argentinië, Uruguay, Paraguay en Venezuela (sinds 2016 is Bolivia ook lid, maar het wacht op instemming van Brazilië). Dat is geen bagatel: Europa en de Mercosur-landen hebben twintig jaar onderhandeld over het vrijhandelsakkoord dat een wederzijdse, verregaande vermindering van importtarieven behelst.

‘Dat is Bolsonaro’s achilleshiel’, zegt Luc Vankrunkelsven. ‘Voor de agro-industrie staan enorme belangen op het spel. Verschillende topondernemers hebben de voorbije dagen hun ongerustheid uitgesproken over de escalatie van de bosbranden en de neerslag op het imago van Brazilië. Daar zijn ze zelf mee verantwoordelijk voor, maar nu hun exportbelangen in het gedrang komen, keren ze hun kar. Bolsonaro kan dat signaal niet negeren, hij is tenslotte door de agro-industrie in het zadel geholpen.’

In afwachting van nieuwe vormen van multilaterale samenwerking blijft in het diplomatieke verkeer alvast een oude wijsheid geldig: it’s the economy, stupid.