Heeft de Amerikaanse president Joe Biden zich laten misleiden? En zijn westerse bondgenoten met hem? En moeten we ons weer opmaken voor een vluchtelingencrisis zoals die van 2015? Afghanistankenner Jorrit Kamminga slaat en zalft tegelijk. ‘Iedereen had tijd genoeg om een evacuatieplan voor te bereiden.’
Het zal ooit misschien als grap worden naverteld, door mensen die de verschrikkelijke beelden van wanhopige Afghanen op de luchthaven in Kaboel nooit zagen of alweer vergeten zijn: na een oorlog van twintig jaar tegen de taliban hadden nog niet alle Amerikaanse militairen Afghanistan verlaten of het land was alweer in handen van diezelfde taliban. Ze staan vandaag zelfs sterker dan twintig jaar geleden, terwijl de oorlog alleen al de Verenigde Staten 2400 militairen en meer dan 2000 miljard dollar heeft gekost.
Het is het traumatiserende einde van een oorlog waarvoor de wereld al lang geleden haar interesse is verloren. Jorrit Kamminga, verbonden aan het Nederlandse Instituut Clingendael, publiceert in september Je wordt bedankt Bin Laden, een eindafrekening van de oorlog in Afghanistan en de Nederlandse betrokkenheid daarbij. Sinds 2005 verbleef hij geregeld in het land, en van 2014 tot het einde van vorig jaar werkte hij daar voor Oxfam. Iedereen wist dat de oorlog zou eindigen toen de Amerikaanse president Joe Biden de terugtrekking van de Amerikaanse troepen in april aankondigde, maar niemand had de scènes van de voorbije week in Kaboel voorzien.
Ik verwijt de westerse bondgenoten de Afghaanse doden en gewonden. Er is nooit ernstig naar een politieke oplossing gezocht.
Is de chaos die de evacuaties ter plaatse gevaarlijk bemoeilijkt de schuld van president Joe Biden?
Jorrit Kamminga: Dat valt Biden zeker te verwijten, maar in totaal namen er 51 landen deel aan missies in Afghanistan. Iedereen had genoeg tijd om een evacuatieplan voor te bereiden. In het Nederlandse parlement is er maandenlang gedebatteerd over het lot van de Afghaanse tolken die voor ons hebben gewerkt. Er is een motie aangenomen om hen te beschermen, maar de regering heeft daar lang niets mee gedaan. Er zijn dus wel meer politici die in de voorbereiding van de exit fouten hebben gemaakt, en dat heeft niet alleen te maken met de snelle terugkeer van de taliban. De duizenden mensen die voor de Nederlandse overheid hebben gewerkt, hadden ook gevaar gelopen in een Afghanistan waar de taliban niet weer aan de macht waren gekomen.
Hoe verklaart u de spectaculaire overname door de taliban? Volgens Biden hadden de Afghanen hun eigen land beter moeten verdedigen.
Kamminga: In hoeverre bestaat zo’n land of natie in de hoofden van de Afghanen? Wij hebben een heel westers beeld van een land, met een hoofdstad, Kaboel in dit geval, waarin dan een ministerie van Binnenlandse Zaken is gevestigd dat de politie aanstuurt, en een ministerie van Defensie dat over het leger gaat. Zo zit Afghanistan niet in elkaar. Eigenlijk zijn het leger en de politie de voorbije jaren nog wel redelijk goed uitgebouwd, maar de regionale en de lokale machtsposities bleven altijd belangrijker.
Het Afghaanse leger is niet verslagen door de taliban, er is gewoon amper gevochten op de meeste plaatsen. De taliban zijn erin geslaagd om overal deals te sluiten met lokale machthebbers, en de meeste Afghanen vechten nu eenmaal voor wie hen het beste betaalt. Vroeger waren er al heel wat families waarvan de ene zoon voor de Afghaanse politie werkte en de andere zoon bij de taliban zat.
Het is moeilijk voor te stellen dat een wereldmacht als de Verenigde Staten niet in staat is zo’n analyse te maken en daarnaar te handelen.
Kamminga: Ik zeg ook niet dat zij dat niet wisten. In 2019 publiceerde The Washington Post de ‘Afghanistan papers’. Daaruit bleek dat veel Amerikaanse officieren en andere ambtenaren goed begrepen welke fouten er waren gemaakt en wat de resultaten daarvan waren. Na zoveel jaar is niemand meer naïef, en ziet iedereen dat Afghanistan niet maakbaar is als land.
Het is wel zo – dat geldt trouwens ook voor de ontwikkelingshulp, waarin ik lang heb gewerkt – dat we nog altijd met dezelfde standaardoplossingen komen voor alle landen. Wat hebben we nodig voor een goed functionerend land? Het is soms alsof er een verlanglijstje wordt afgevinkt: een grondwet, een parlement, een overgangsregering, een gerechtelijk apparaat en noem het allemaal maar op. We denken daarmee ook echt de mensen vooruit te helpen, want het is uit idealisme dat we daaraan beginnen. Als het niet meteen lukt, proberen we gewoon wat harder. Dat is wat we de voorbije twintig jaar in Afghanistan hebben gezien. En wat gebeurde er, helaas? We hielpen corrupte politici aan de macht.
Wat had u zelf verwacht dat er in de weken en maanden na de terugtrekking van de NAVO-troepen zou gebeuren in Afghanistan?
Kamminga: Het scenario waar ik op hoopte, was een oplossing vanuit het Afghaanse volk. Twintig jaar lang hadden we de mond vol van Afghaans leiderschap en Afghaans zeggenschap, maar uiteindelijk waren wij het altijd die beslisten wat er goed was voor hen. Die militaire terugtrekking had daar een einde aan kunnen maken, maar helaas heeft het voorlopig helemaal anders uitgepakt.
De taliban laten doorschemeren dat ze een minder hardvochtig regime zullen installeren dan in de jaren negentig. Wat denkt u?
Kamminga: Ze zijn ideologisch absoluut niet gematigder geworden, wél slimmer. Ze weten hoe ze zich tot de Afghaanse bevolking moeten richten in de media, en ook tot de internationale gemeenschap. Maar alles wat ze zeggen, moet je op z’n minst met een enorme korrel zout nemen. Ik heb meer vertrouwen in de jongeren met wie ik soms zelf in Afghanistan heb gewerkt. Zij vrezen momenteel allemaal voor hun leven. Ze willen zo snel mogelijk het land uit en hebben absoluut geen zin om de taliban eventjes het voordeel van de twijfel te geven. Als het over vrouwenrechten en ook vrijheden van andere mensen gaat, zullen we zeker ook in onze ogen een gigantische achteruitgang zien in dat land. Veel Afghanen zullen dat evengoed zo aanvoelen, maar de taliban kunnen misschien ook wel een tijdelijke stabiliteit creëren.
Stabiliteit in ruil voor het opgeven van verworven rechten: is dat de ruil?
Kamminga: Het is intriest. Het talibanregime is absoluut niet wat wij in gedachten hadden, maar het is natuurlijk niet zo dat het Westen zelf veel stabiliteit heeft gebracht in Afghanistan. De verkiezingen die we organiseerden waren frauduleus, de idealen onrealistisch.
Er stierven de voorbije jaren meer en meer Afghaanse troepen en burgers in het conflict. Naarmate onze aandacht verslapte voor de oorlog, werd hij voor hen enkel bloediger.
Kamminga: Die burgerslachtoffers zijn de ergste vorm van collateral damage. Ik verwijt Nederland en de andere bondgenoten die doden en gewonden ook. Zij zijn direct verantwoordelijk voor het in stand houden van het conflict. Er is nooit ernstig naar een politieke oplossing gezocht. Nederlandse politici, en zij waren geen uitzondering, riepen altijd dat ze niet met terroristen wilden praten in Afghanistan. De taliban werden uiteraard weggezet als terroristen, dus van een dialoog kon geen sprake zijn. Je onderhandelt niet met bad guys. Het is Donald Trump die daar in 2018 wél mee is begonnen. We hadden dat al veel eerder moeten doen.
De deal die hij in 2020 sloot, kreeg achteraf wel veel kritiek.
Kamminga: Het was goed dat Trump ging praten, ook al ging het hem enkel en alleen over het terugtrekken van zijn troepen. Dat was zijn verkiezingsbelofte. Het was natuurlijk ook wel een zeer dubieus akkoord. Het enige wat de taliban voor die terugtrekking hoefden te beloven, is dat ze Afghanistan niet in handen zouden laten vallen van terroristen. Dat was in die tijd een loze belofte, want de taliban hadden toen helemaal geen controle over de grootste delen van Afghanistan. Het is ook vreemd om zo’n belofte af te dwingen van een organisatie die je zelf twintig jaar lang als terreurnetwerk hebt gebrandmerkt. Dat gezegd zijnde, Trump heeft er toch maar voor gezorgd dat de taliban ook voor het eerst overleg voerden met de Afghaanse regering. Dat was winst. Het conflict is daarna helaas wel gewoon voortgegaan. Trump slaagde er niet in een echt staakt-het-vuren gedaan te krijgen.
Wat dacht u toen opvolger Joe Biden gewoon voortborduurde op die deal?
Kamminga: De afspraak was natuurlijk dat de troepen al op 1 mei zouden worden teruggetrokken. Toen dat niet op tijd gebeurde, zijn de taliban dat enorme militaire offensief begonnen dat ertoe heeft geleid dat ze in ongeveer een week het hele land hebben overgenomen. Biden krijgt nu ook veel kritiek omdat hij die troepen terugtrok, maar uiteindelijk had hij geen keuze. Aan het einde zaten er nog zo’n 2500 tot 3500 Amerikaanse militairen in Afghanistan. In zo’n groot land kun je met zulke aantallen heel weinig doen, dus het had weinig zin om ze daar nog tien jaar te laten zitten. Biden had er misschien voor kunnen pleiten om opnieuw meer troepen te sturen, maar dat voorstel is in de VS totaal onverkoopbaar. Deze oorlog is daar ontzettend impopulair, Biden had daarmee bij wijze van spreken de herverkiezing van Trump in 2024 mogelijk gemaakt.
De resterende Amerikaanse troepen beschermden Afghanistan wel tegen de terugkeer van de taliban, bleek de voorbije twee weken.
Kamminga: Dat klopt, ook al hielpen alle militairen die er vandaag nog zaten vooral met de training van Afghanen. Er bleef een soort van patstelling bestaan die vandaag beter lijkt dan wat we sindsdien hebben gezien. Die trainingsmissies liepen ook wel vertraging op, dus dan hadden de Amerikanen daar echt nog jaren en jaren moeten zitten. Dat hadden ze er gewoon niet meer voor over.
In het begin was er – zeker in vergelijking met de oorlog in Irak – best veel steun voor de inval in Afghanistan. Iedereen begreep dat de VS daar na de aanslagen van 11 september 2001 heen wilden om op z’n minst Al-Qaeda uit te roeien. Hoe kon zo’n missie om terroristen de kop in te drukken veranderen in een poging om een heel land heruit te vinden?
Kamminga: Het begon eigenlijk als een heel beperkte stabilisatiemissie in Kaboel met een duidelijk mandaat. Ze was er om een overgangsregering te beschermen. Het ging toen ook om een missie die maar zes maanden zou duren, maar er kwamen snel veel troepen bij. Vanaf 2006 en 2007 heeft het oorlogsgeweld zich over het hele land uitgebreid. Al heel snel na de aanslagen op New York en Washington werd er over zo’n uitgebreide missie gesproken: we konden de Afghanen niet in de steek laten, we moesten het land helpen heropbouwen. Maar als je zo’n land écht van nul wilt opbouwen, moet je daar op z’n minst 40 tot 50 jaar blijven. Daar zijn ook jaarlijks gigantische ontwikkelingsbudgetten voor nodig. Politici bleken al snel niet bereid tot zo’n inspanning.
Nationbuilding, is dat een illusie?
Kamminga: Het kan in ieder geval niet opgelegd worden, het had van de Afghanen zelf moeten komen. Soms waren er ook wel lichtpuntjes te zien: het Afghaanse voetbalteam heeft een keer de Zuid-Aziëcup gewonnen, en ook in cricket was de nationale ploeg heel succesvol. Dat leidt natuurlijk niet meteen tot een nationaal gevoel, maar zulke gebeurtenissen zorgen ervoor dat er langzaamaan misschien iets van een eenheid had kunnen ontstaan. Tijdens de bezetting stond alles wat er in het land gebeurde in het teken van de militaire missie. De Amerikanen wilden alleen maar de harten en hoofden van de Afghanen veroveren om steun te krijgen voor die missie.
Ik hoop dat er vanaf nu meer zal gebeuren dat op zichzelf staat, zoals ontwikkelingshulp. Op korte termijn zal dat onmogelijk zijn, maar Afghanistan zou gebaat zijn bij ontwikkelingshulp die niet in de agenda van het leger moet passen. Dan pas zullen we zien hoe landen als Nederland en Belgie wel degelijk een bescheiden bijdrage hebben geleverd. We hebben duizenden Afghanen toegang gegeven tot kennis en informatie waar ze de rest van hun leven de vruchten van zullen plukken. Nu ligt hun werk allicht stil, maar hun land zal profiteren van de projecten die ze nog zullen opzetten.
Zijn dat niet de mensen die momenteel wanhopig uit Afghanistan proberen weg te komen?
Kamminga: Vaak wel, helaas. Dat maakt het nog triester. Het was beter geweest als we die jonge mensen al eerder hadden geholpen om in Afghanistan aan zet te komen. Zelfs zonder de taliban is de politiek in dat land nog vooral een zaak van oudere mannen die vaak de burgeroorlog of de Russische invasie nog hebben meegemaakt. Een nieuwe generatie had voor verandering kunnen zorgen.
Deze nederlaag zal ervoor zorgen dat westerse landen minder dan ooit geneigd zullen zijn om in het buitenland militair tussenbeide te komen. Is dat een goede zaak?
Kamminga: Het is een goede zaak als we wat bescheidener en realistischer worden, maar we moeten onze idealen en ambities natuurlijk niet helemaal opgeven. We moeten wel veel meer zoeken naar politieke oplossingen in plaats van te denken dat we landen gedwongen kunnen hervormen naar ons eigen model.
Vandaag zitten we weer even in met het lot van de Afghanen, maar de Syriërs hebben we nooit meer echt proberen te beschermen tegen de gruwel van Bashar al-Assad.
Kamminga: Dat is inderdaad de erfenis van de uitzichtloze, nutteloze oorlogen die we hebben gevoerd. Politici keren zich ook af van zulke missies. In Nederland roepen Geert Wilders en Thierry Baudet nu dat we Nederlanders moeten helpen in plaats van Afghanen. Een grote regeringspartij als de VVD van Mark Rutte zit daar, zeker als het over migratie gaat, dicht tegenaan. Het is pas na veel vijven en zessen dat onze regering echt werk heeft gemaakt van evacuaties uit dat land. Zelfs toen de taliban al in het midden van hun opmars naar Kaboel zaten, stuurde de Nederlandse regering een brief naar de Europese Commissie om ervoor te pleiten dat we nog steeds Afghanen moeten kunnen uitzetten. De Belgische regering ondertekende die ook. Dat was moreel verwerpelijk.
Iedereen is als de dood voor een vluchtelingencrisis zoals in 2015. Zit die kans erin?
Kamminga: De voorbije jaren zijn er al heel veel Afghanen naar Europa gevlucht. Sinds het begin van het jaar zijn er in Afghanistan zelf ook al een half miljoen mensen op de vlucht geslagen. Dat aantal zal gigantisch oplopen, zeker als straks niemand nog kan ontsnappen vanuit de luchthaven van Kaboel. Ze zullen vooral naar Iran en Pakistan vluchten. Het zal in de toekomst misschien over miljoenen mensen gaan. Daarvan zal een relatief klein deel tot in Europa komen, dat valt niet uit te sluiten.
En wat gebeurt er ondertussen in Afghanistan?
Kamminga: Het belangrijkste is dat een burgeroorlog vermeden wordt. Veel lokale groeperingen hebben zich aangesloten bij de taliban. Hoe zullen zij reageren als ze straks misschien niet krijgen waar ze op hadden gehoopt? Nemen ze dan opnieuw de wapens op? Laten we hopen dat het niet op massale slachtpartijen uitdraait. Dat is een van de redenen waarom ook wij met de taliban moeten blijven praten. Het is onze enige kans om afrekeningen en geweld te vermijden, en er op de korte termijn voor te zorgen dat de evacuaties kunnen blijven doorgaan.
Jorrit Kamminga
– 1976: geboren in Bathmen (Nederland)
– Studie: internationale betrekkingen (Groningen)
– 2014: promoveert op onderzoek naar internationale steun aan ontwikkelingsprogramma’s voor cocaboeren in Colombia
– 2014-2020: werkt voor Oxfam Novib in Afghanistan, o.a. als voorzitter van het Europese netwerk voor ngo’s in Afghanistan
– Associate fellow bij Instituut Clingendael
– 2021: publiceert Je wordt bedankt Bin Laden, twintig jaar Nederland in Afghanistan
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
