Dit is een sleutelmoment in de geschiedenis, beweert Ron Asmus van de Council on Foreign Relations in Washington. Het Westen moet een nieuwe Grote Strategie bedenken tegen de terreurdreiging uit het Midden-Oosten en de islamwereld.

VS-president George W. Bush toert deze week door Europa. Na bezoeken aan Berlijn en Moskou zal hij op 28 mei de NAVO-Rusland-top in Rome bijwonen. Nog voor zijn vertrek sloot zijn regering een eerste akkoord met Rusland.

De experts van Bush en zijn Russische collega Vladimir Poetin raakten het na een halfjaar intensief onderhandelen eens over een forse reductie van de twee landen hun strategische nucleaire arsenalen. Die zullen de komende tien jaar van het huidige niveau van 5000 tot 6000 per land worden teruggebracht tot 1700 à 2200 atoomkoppen elk. De Russen zullen de overige kernkoppen wegdoen of opslaan omdat hun spullen verouderen en onbruikbaar worden (maar het afbreken van nucleaire koppen is duur), de Amerikanen zullen hun wapens opslaan (zodat ze later eventueel weer in gebruik kunnen worden genomen).

Het verdrag is een opvolger van het START-I verdrag, dat in 2009 afloopt. Op de NAVO-vergadering van ministers van Buitenlandse Zaken in Reykjavik vorige week werd dat allemaal feestelijk aangekondigd – ook al gaat het verdrag volgens experts niet bijzonder ver en vragen sommigen zich af of het niet veiliger is als die atoomkoppen op hun goedbewaakte raketten zitten dan ergens vergeten in een opslagplaats liggen.

Alles kits met de NAVO dus? Ogenschijnlijk wel, en onafwendbaar lijkt de alliantie naar een nieuwe uitbreiding te gaan, van de Baltische tot aan de Zwarte Zee. Maar onder de oppervlakte wordt er ook gemopperd: wie ligt er nog wakker van de Russische dreiging? Zijn de nieuwe dreigingen sinds ’11 september’ eigenlijk al op de agenda gezet? Doet de NAVO dáár iets aan, en waar dient zij anders eigenlijk nog voor?

Ron D. Asmus, senior fellow voor Europese studies bij de Council on Foreign Relations in Washington en voormalig onderminister van Buitenlandse Zaken bevoegd voor de NAVO en Europese Aangelegenheden, meent dat dáár de ‘echte’ discussie over gaat, die onder de oppervlakte gevoerd wordt. Hij kijkt uit naar de tekst die president Bush woensdag 22 mei zal uitspreken in Berlijn, naar wat er in Moskou en later in Praag (zie verder) uit de bus zal komen. ‘Het gaat er niet meer om Osama Bin Laden te pakken of Saddam Hoessein ten val te brengen. Wij beleven een sleutelmoment, zoals in 1949.’

Ron Asmus: ‘De achtergrond van het verhaal is dit: toen de Berlijnse Muur weg was en het communisme in elkaar stortte, kwamen de VS en Europa voor een paar elementaire keuzes te staan inzake de NAVO. Men besloot de alliantie naar het oosten te ontsluiten, om ze te laten meehelpen aan een vrij Europa. President Bill Clinton vond ook dat de NAVO gemoderniseerd moest worden voor een nieuw tijdperk met andere bedreigingen. In het Amerikaanse perspectief van die tijd was de uitbreiding van de NAVO een aspect van de algemene vernieuwing ervan. Daarin moesten Europa en Amerika natuurlijke partners zijn, en naarmate de veiligheid van Europa verzekerd werd, zouden we ons gaan bezighouden met bedreigingen verder weg. Hoe ver zijn we daarmee geraakt?’

‘We hebben de eerste uitbreidingsronde achter de rug, we voerden oorlog in Bosnië en Kosovo, en na de vijftigste verjaardag in 1999 begon de NAVO na te denken over een bondgenootschap dat die nieuwe bedreigingen zou aankunnen. Men had het over terrorisme, massavernietigingswapens enzovoort, maar voor de meeste mensen, zeker voor Europeanen maar ook voor veel Amerikanen, leek dat nog te veraf, en niet reëel genoeg. We zijn er dus niet in geslaagd al onze plannen ten uitvoer te brengen.’

‘Dan werd Clinton opgevolgd door George W. Bush en kregen we de aanslagen van 11 september 2001. Het bevestigde dat de NAVO de veiligheidssituatie in Europa snel in orde moest brengen, om zich vervolgens op nieuwe bedreigingen te kunnen concentreren. Uit solidariteit met de VS kondigde de NAVO Artikel 5 af… en verder gebeurde er niets.’

Wat had er moeten gebeuren dan?

Asmus: ’11 september’ had een dubbele impact in de VS: ten eerste bevestigde het dat een grote uitbreiding van het bondgenootschap nodig is. Het is belangrijk dat er rust heerst in Europa wanneer de VS grotere oorlogen te voeren hebben. Het gevolg is dat we nu naar een uitbreiding gaan met liefst zeven landen, bijna zonder discussie. Een jaar of twee geleden was dat onvoorstelbaar.

Ten tweede had ’11 september’ een impact op de relaties tussen de VS en Rusland en tussen de NAVO en Rusland. Het versnelde de trend om meningsverschillen te begraven en nieuwe manieren van samenwerking te zoeken, omdat we aan zulke bedreigingen samen het hoofd moeten bieden, ook al gaan we niet akkoord over Tsjetsjenië en over de definitie van terrorisme. Poetins beslissing – die denk ik van voor 11 september dateert – om te stoppen met het bestrijden van de NAVO en het Westen en te trachten de Russische belangen te dienen door met het Westen samen te werken, is er zeker door verstevigd.

Maar de derde vraag is: zijn de VS en Europa natuurlijke partners? En moeten we onze relatie opnieuw reorganiseren in NAVO, EU enzovoort, zodat we de nieuwe dreigingen samen kunnen aanpakken? En raken we het erover eens hoe we dat doen? Daar is geen duidelijk antwoord op. Er bestaan verschillende meningen over in de regering, verschillende meningen onder de politieke partijen hier in Washington. En ook in Europa. Tegen de topconferentie in Praag in november, die gepland was als een NAVO-uitbreidingstop, zal men misschien al zover zijn dat ‘waar de NAVO voor dient in deze nieuwe tijd’ het onderwerp wordt. En of de VS en Europa ondanks hun meningsverschillen een gemeenschappelijke strategie kunnen bedenken – of dat we al zover uiteengedreven zijn dat dat onmogelijk is. Dat wordt de vraag.

Is daar al een antwoord op?

Asmus: Wel, Bill Clinton dacht dat de les van de afgelopen eeuw was dat we het samen moeten doen, en niet op ons eentje. De vraag is nu, wat gaat de regering Bush doen? Je zou kunnen zeggen, ze zitten nu min of meer op dezelfde lijn inzake NAVO en Rusland als hun voorgangers. Ze zijn nog unilateraal genoeg om de NAVO niet te willen gebruiken en te steunen op ‘ad hoc’-coalities. Maar de paradox waar ze tegenover staan, blijft dat ze dat grote bondgenootschap hebben, dat zijn bestaansreden vond in een reeks problemen die grotendeels opgelost zijn. Terwijl we voor onze grootste problemen nú geen bondgenootschap hebben. Dus ofwel blijft de NAVO geconcentreerd op de handhaving van vrede op een steeds vredelievender continent, ofwel pakt ze de nieuwe problemen aan.

Gelukkig wordt het gevaar dat Europeanen of Amerikanen lopen door een Russische aanval, of zelfs door etnische conflicten in de Balkan, steeds kleiner. Ik behoor tot de laatste generatie Amerikanen die Europa in de Koude Oorlog gekend hebben, naar de Berlijnse muur gingen en wat niet al. Voor mijn zoon is dat oude geschiedenis. Bismarck.

Nu gaat het erom, dat wij een bondgenootschap nodig hebben voor de nieuwe problemen. We moeten onze alliantie reorganiseren om die aan te pakken, een gemeenschappelijke strategie uitwerken. Ik vrees dat we een nieuwe ’11 september’ nodig zullen hebben om de noodzaak van zo’n gemeenschappelijke strategie in te zien. Zal de NAVO de problemen die we nu hebben helpen oplossen? Of zal ze ermee genoegen nemen Europa vreedzaam en stabiel te houden? Dan zal ze, denk ik, gemarginaliseerd worden.

Anderen hebben het over ‘projection of force’ en over de kloof in militaire technologie tussen Europa en de VS. U niet?

Asmus: Ik zie die kloof ook wel. Maar wat is het probleem? Laten we aannemen dat het met Europa en Rusland gewoon verder loopt zonder ongelukken. Dan zit het grootste gevaar in de combinatie van terrorisme met massavernietigingswapens. Ik twijfel er niet aan dat terroristen als Osama Bin Laden proberen die wapens in handen te krijgen. Experts zeggen dat de kans groot is dat ze daar ook in zullen slagen. Misschien loopt de VS dan meer gevaar dan Europa, maar Europa loopt ook gevaar. Dat weer je niet af met militaire middelen alleen. Je kunt Osama Bin Laden wel vermoorden, maar daarmee is het probleem niet opgelost. Want het probleem is veel groter.

Uiteindelijk gaat het erom dat wij in het grotere Midden-Oosten samenlevingen moeten stichten die geen mensen meer voortbrengen die ons willen vermoorden. En dát probleem is voor de leiders van onze generatie van dezelfde orde als het probleem Josef Stalin was voor Harry Truman en zijn tijdgenoten. Dat is een probleem dat dertig tot vijftig jaar tijd zal vragen. En dat kunnen we niet aan in ons eentje. Er moet een gemeenschappelijke aanpak komen. Misschien ben ik een te grote Amerikaanse optimist, maar ik denk dat het kan. We moeten het in elk geval proberen. Liever dan dat wij, Amerikanen, zeggen dat lukt nooit, we doen het alleen. Of dat de Europeanen zeggen, de Amerikanen luisteren toch niet naar ons, we hebben er niets mee te maken.

Ik denk echt dat wij op een keerpunt in de geschiedenis zitten, met deze nieuwe bedreiging. Mijn vraag nu aan de Europeanen zou zijn: kunnen jullie niet iets opsteken van onze vergissingen en beginnen te werken aan wat gedaan moet worden? Of hebben jullie een eigen ’11 september’ nodig?

Het is niet eenvoudig te beslissen wat men moet doen.

Asmus: Nee, maar dat was het in 1949 ook niet. Je moet het proberen. Dit is een Truman-moment, waarin wij onze relaties kunnen bepalen voor tientallen jaren. Tegelijk is het een gelegenheid om zaken te herzien. De Amerikanen zijn door de schok van 11 september over een hoop dingen anders gaan denken. De Europeanen zullen daar ook wel mee bezig zijn. We moeten akkoord gaan over een paar fundamenten, en daarop voortbouwen. Anders zullen we ons na de eerste chemische aanval afvragen waarom we het niet gedaan hebben.

U hebt het niet zozeer over inlichtingendiensten, politie, preventie, maar over het wegnemen van de oorzaken?

Asmus: Je hebt veel dingen nodig. Je hebt zeker militaire macht nodig. Ik zie geen oplossing voor het Saddam Hoessein-probleem zonder militair geweld. Jammer. Maar er zijn andere, even moeilijke zo niet moeilijker problemen. Wat met Saudi-Arabië? Wij zien ook wel dat veel van die terroristen geen Palestijnen zijn, maar Saudi’s. En hoe kunnen we bijdragen aan de vorming daar van samenlevingen die geen mensen voortbrengen die massavernietigingswapens willen, omdat ze ons massaal willen vermoorden? Dat is geen militair probleem. Het antwoord zal een combinatie van allerlei elementen zijn: militair, economisch, propaganda… En het zal jaren en misschien decennia vragen.

Intussen weet iedereen dat de echte dreiging uit die regio komt die begint bij Israël en Egypte, en doorloopt naar Afghanistan – wat we het grotere Midden-Oosten zullen noemen. We weten ook wel dat je het probleem Irak niet kan oplossen zonder het Israëlisch-Palestijns conflict op te lossen, en dat je eerlijk gezegd ook Afghanistan niet kan oplossen tenzij je ook een politiek voor Iran hebt. Het is een geheel van met elkaar verbonden problemen dat om een echt grote strategie vraagt, en om bondgenoten. Dat probleem is te groot om het alleen aan te pakken.

Dat is niet de weg die de huidige regering bewandelt.

Asmus: Deze regering, denk ik, heeft haar mening nog niet helemaal gevormd. Maar er is wel discussie binnen de regering. We proberen zeker haar te beïnvloeden. En het is te hopen dat dat debat aan de oppervlakte komt voor de top in Praag. Er loopt een fundamentele kloof door deze regering. Niet alleen tussen minister van Buitenlandse Zaken Colin Powell en zijn collega van Defensie Donald Rumsfeld, maar ook tussen de meer unilaterale vleugel van de Republikeinse Partij en haar meer internationalistische vleugel. Uiteindelijk zal de president die knoop moeten doorhakken.

Ze zijn momenteel in Washington bezig met een technisch ‘defence capabilities’-plan. En de strategische vraag, waar de NAVO voor moet dienen en of die verder moet reiken dan Europa, schuiven ze voor zich uit. Dat kan niet van mandarijnen of bureaucraten komen, dat is een bewuste strategie van de top. Je moet het ook zien als een eenmalige kans. Dit is een moment als in 1949, je hebt de kans. Grijp je ze niet, dan krijg je over een paar jaar de vraag , wie de NAVO verloren heeft laten gaan.

Sus van Elzen

‘Het grootste gevaar zit in de combinatie van terrorisme met massavernietigingswapens.’