De kerk bracht de kunst naar het volk. Il Fondamento en de kapelmeesters van de achttiende eeuw.
Het staat schijnbaar erudiet als je nu meekletst over de ‘democratisering van de kunst’. Als zij, die er zo opeens de noodzaak van verkondigen, bedoelen dat ze enkel een kunst willen steunen die zij zelf nog net begrijpen, zitten ze fout. Daar hoeft geen tekening bij. Als ze wensen dat de diverse kunstuitingen financieel toegankelijk moeten zijn voor Jan en alleman, hebben ze wel gelijk. Maar dan moet daar geld naartoe van de staat, al sinds de economische rol van de kerk is uitgespeeld.
Zo simpel is dat. Want historisch is het een feit dat de kerken heel lang een voorbeeldige bijdrage hebben geleverd aan de democratisering van het Schone, vooral in de 17de en 18de eeuw. Niet alleen op het gebied van plastische kunsten, maar ook op muzikaal vlak. In Europa waren dat de katholieke, anglicaanse en protestantse (lutherse) gemeenschappen. Want waar kon je de betoverende muziek van Purcell, Händel, Telemann, Bach, Haydn, Mozart horen voor de simpele prijs van een frank of een knoop in het collectezakje? Juist! In de kerk. Het zijn dezelfde composities die nu in concertzalen worden gebracht en op cd-hitlijsten prijken.
Vooral in de achttiende eeuw deed de kerk heel wat moeite om topkwaliteit te brengen. Daar heb je goede musici voor nodig en vooral een bekwame leider, een ‘kapelmeester’. Het ligt voor de hand dat welgestelde parochies zoals de kathedralen van Antwerpen, Gent en Brussel zich duurdere en daardoor ook betere kapelmeesters konden veroorloven. Die kregen hier, zoals elders in Europa, zelfs de beschikking over een orkestje. De gegevens over de bezettingen ervan zijn heel precies. Zo weten we dat een van de vaak gebruikte instrumenten de ‘serpent’ was, een vreemd, slangvormig, nogal barbaars klinkend blaasinstrument dat sinds het einde van de 19de eeuw totaal in onbruik is geraakt. De meeste kapelmeesters componeerden zelf. Gelukkig is heel wat van hun oeuvre in muziekarchieven bewaard gebleven. Er zitten ware meesterwerken bij. Van 29 september tot 10 oktober geeft het ensemble Il Fondamento en het koor La Sfera del Canto onder leiding van Paul Dombrecht een reeks concerten met dergelijke composities van 18de-eeuwse kapelmeesters uit Gent en Brussel. Daar valt veel over te vertellen, maar we beperken ons nu tot het concert van 1 oktober in de Gentse stedelijke concertzaal De Bijloke, omdat daar dan de opening van het nieuwe toegangsgebouw (16u.00) wordt gevierd.
NAAR DE KERK
Gent was in de 18de eeuw een heel welvarende stad. De straten waren er geplaveid en vanaf 1762 was er avond- en nachtverlichting. Maar toch kon meer dan de helft van de 50.000 inwoners zich geen zijden kousen veroorloven. Zij waren arm, hadden geen eigendom of vast inkomen en trokken geen kapitaalsrente. Zij konden zich ook niet permitteren om naar de voorstellingen en concerten in het theater op de Kouter te gaan. Om van kunst te genieten, moesten de arme sloebers dus naar de kerk. Daar werden ze goed bediend, want de Gentse kapelmeesters behoorden tot de besten. Een van hen was Joseph-Hector Krafft (1721-1795). Hij staat centraal op het komende concert in De Bijloke met zijn psalmmotetten Levavi oculos meos en De profundis. Zo maar 25 jaar werkte hij in de Sint-Baafs. Een jaar voor zijn dood moest hij de job opgeven wegens jicht in handen en voeten. De tweede kapelmeester is de Gentenaar Henri Barth (1727-1791), eerst zangmeester in de Sint-Baafs, daarna regent van het Gregoriaans Seminarie van de Sint-Michielskerk. Van hem hoort u Beatus vir en Antiphone et hymnus S. Bavo. In dit laatste werk horen we het bovengenoemde zonderlinge instrument, de serpent, voor de baspartij. Hier wordt het bespeeld door de Fransman Marc Gerardot. Buiten deze beide Gentse grootheden staat er ook een ‘buitenlands’ componist op de affiche, namelijk Nicolo Jomelli (1714-1774), omdat zijn Dixit Dominus eveneens in het archief van de Sint-Baafs gevonden werd. Jomelli schreef zulke ontroerende muziek, dat de toehoorders – bijvoorbeeld bij het aanhoren van zijn lamentaties – ter plaatse in tranen uitbarstten.
De solisten op deze muzikale rondreis van Il Fondamento met composities van Gentse en Brusselse kapelmeesters zijn de sopraan Greta De Reyghere, de altus Marnix De Cat, de tenor Jan Caals en de bas-bariton Dirk Snellings. Omdat dirigent Paul Dombrecht er altijd op uit is om de werken uit de barokperiode zoveel mogelijk zoals ‘in de tijd van toen’ uit te voeren, vraagt u zich natuurlijk af of een vrouwelijke sopraan hier wel op haar plaats is, want mulier tacet in ecclesia, ‘een vrouw zwijgt in de kerk’, was toch het parool, nietwaar? Wel, in Vlaanderen waren ze blijkbaar vooruitstrevend: in die periode zongen in de Brusselse Sint-Goedele wél vrouwen mee. We weten dat uit een reisverslag van de Engelse musicoloog Charles Burney in 1772. In Gent zal het niet anders zijn geweest. Ook in Hamburg gebeurde dat al regelmatig zoals Johann Mattheson vermeldt: ‘eerst stiekem, daarna openlijk’. En volgens Maarten ’t Hart deed Bach in Leipzig ook wel eens een beroep op dames.
Het is allemaal religieuze muziek die Il Fondamento van deze Gentse en Brusselse kapelmeesters brengt. Maar wees gerust: u hoeft er niet gelovig voor te zijn, zelfs de meest doorgewinterde atheïstische melomaan raakt ontroerd bij het Requiem van Mozart of het Stabat Mater van Pergolesi. Ook in de achttiende eeuw stond het muziekleven al los van pilarenbijterij.
We vinden dat treffend geformuleerd in een sententie van Alexander Pope, de grote Engelse poëet en tevens vriend van Messiah-schepper Georg Friedrich Händel. Ze luidt: Some to church repair, not for the doctrine but the music there, ‘Sommigen gaan ter kerke, niet om te bidden maar om er naar de muziek te luisteren’.
Gentse Kapelmeesters: 29/9, CC Het Gasthuis, Ternat (20u.00) 016-56 48 24; 30/9, Sint Jacobskerk, Brugge, (20u.00) 050-34 51 31; 1/10, Openingsconcert Bijlokeseizoen, Bijloke, Gent, (18u.00) Knack-lezers kunnen een kaart aanvragen op 0900-20 887, algemeen 070-77 10 10 of 09-266 70 .40.
Brusselse kapelmeesters: 7/10, Carolus Borromeus, Antwerpen, (20u.00) 03-220 81 11; 10/10, Finestaerrekerk, Brussel, (20u.00) 02-512 34 25.
Gentse en Brusselse Kapelmeesters: 9/10, Bijloke, Gent, (14u.00) 070-77 10 10 of 09-266 70 40.
Algemene info: 050-34 51 31
Fons de Haas
