Vlaanderen wil nog veel meer plastic afval invoeren en zich positioneren als ‘de kunstofrecyclagehub’ van Europa.
Door Jelle De Mey en Thomas Goorden
Wie de toekomst van de plasticindustrie wil zien, moet in de Antwerpse haven op de bouwwerf van Project One (P1) zijn. Die heeft sinds september een nieuwe eyecatcher: de C3-splitter, een 100 meter hoge kolom om propyleen te zuiveren. Bouwheer Ineos post geregeld berichten en video’s over de voortgang van de werken aan zijn nieuwe ethaankraker in Lillo. Vier miljard euro investeert de Britse chemiereus in de fabriek die vanaf 2027 fossiel gas moet omzetten in bestanddelen voor de plasticindustrie. Volgens Ineos zal de installatie de laagste uitstoot hebben van alle Europese krakers.
Niet iedereen deelt dat enthousiasme. Onlangs hebben milieuorganisaties voor de vijfde maal sinds 2020 een klacht ingediend tegen de inmiddels vijfde omgevingsvergunning voor P1, in de hoop om zo het project definitief stil te leggen. Nieuw is dat ze deze keer uitdrukkelijk vragen aan de rechter om naar de klimaatimpact van de volledige plasticketen te kijken, en dus niet alleen naar de lokale uitstoot van de kraker.
Stroomopwaarts van de fabriek is die keten vrij goed gedocumenteerd: in de VS wordt het schaliegas bovengehaald, de fractie ethaan gescheiden, per pijpleiding naar de kust getransporteerd en vloeibaar in speciale schepen over de oceaan gebracht. Aan die aanvoerlijn kleven, volgens onze inschatting voor het medium Apache, CO2-emissies die dubbel zo hoog zijn als wat de installatie zelf volgens Ineos zal uitstoten.
Met wat er aan de andere kant van de kraker uitkomt, worden vooral plastics gemaakt. In de woorden van Ineos: ‘Meer dan 88 procent van de koolstof in het ethaan voor Project One komt terecht in producten die deze vasthouden en wordt dus niet uitgestoten.’ Het klopt dat plastic in sommige toepassingen, denk aan bouwmaterialen, een lange levensduur heeft. Maar verpakkingen zijn wel het grootste segment. Naargelang van hun toepassing worden kunststofproducten vroeg of laat weggegooid, en dan is die ‘koolstofopslag’ niet langer gegarandeerd.
Steeds meer plastic
België genereert bijna 1 miljoen ton plastic afval per jaar, zo schat de nieuwe Roadmap kunststofrecyclage van de Vlaamse overheid. Daarvan wordt een deel gerecycleerd, maar dat is vandaag eerder ‘uitstel van executie’, bleek al uit een toonaangevende Science-studie van 2017 over plastic in de afvalfase. We roeien tegen de stroom in. ‘Terwijl we steeds meer recycleren, gaan we ook steeds meer plastic gebruiken. Die twee trends werken elkaar tegen’, verklaart hoogleraar Johann Fellner van de Technische Universiteit in Wenen. Ook de Vlaamse Roadmap ziet de plasticconsumptie in België nog met een derde stijgen tegen 2050.
Bovendien zit de recyclingsector in het slop. Nieuw plastic is gewoon veel te goedkoop en doet de vraag naar gerecycled materiaal of ‘recyclaat’ sterk dalen. Enkele weken geleden luidde de Belgische federatie van de afval- en recyclagesector (Denuo) nog maar eens de alarmbel. ‘Slechts 11 procent van de totale Europese vraag naar plastic wordt vandaag met gerecycleerd plastic ingevuld, een aandeel dat stagneert, ondanks de groeiende beleidsdoelstellingen.’
België genereert bijna 1 miljoen ton plastic afval per jaar.
Kunststofafval dat we niet recycleren, gaat de verbrandingsoven in. Dat is 71 procent van ons plastic afval, schat de Roadmap kunstofrecyclage. Hoewel het systeem van de blauwe zak goed lijkt te werken voor verpakkingen, zijn er nog allerlei andere afvalstromen die dat zeer hoge cijfer kunnen verklaren: plastic in restafval, grofvuil en bedrijfsafval – heel wat kunststoffen zijn ‘vermist’, zoals de Roadmapstudie ook aangeeft.
‘Plastic moet het als materiaal vooral hebben van zijn lichtheid en sterkte’, verklaart Geert Bergsma, expert van adviesbureau CE Delft. ‘Maar in het afvalstadium scoort het vaak minder goed. Dat wisten we eigenlijk al in de jaren 1970. Dus besloot men om plastic afval in verbrandingsovens om te zetten in energie.’ Die scoren qua rendement eigenlijk niet beter dan steenkoolcentrales. ‘Zie je ze puur als energiecentrale, dan kom je qua hoeveelheid CO2 per kilowattuur effectief hoger uit dan een gascentrale en soms zelfs hoger dan een kolencentrale, zeker als ze geen warmte recupereren’, beaamt Bergsma.
De meeste Vlaamse afvalverbrandingsovens zijn (nog) niet op een warmtenet aangesloten. Afvalverwerkingsbedrijf Biostoom in Oostende heeft daarvoor een hervergunning aangevraagd. ‘We willen de energie van onze oven optimaal hergebruiken’, verklaart plantmanager Joke Carpentier. De Bond Beter Leefmilieu waarschuwt: ‘Restwarmte gebruiken van afvalverbranding is nuttig, maar afval is geen duurzame of hernieuwbare energiebron. Afvalverbranding afbouwen blijft primordiaal, een warmtenet mag ons daarom nooit vastzetten in dit systeem.’
Cementovens
Het bedrijfsafval dat bij Biostoom de oven ingaat, staat in het wereldje bekend als refuse-derived fuel (RDF). Het is brandbaar afval dat wordt voorbehandeld, doorgaans met een aanzienlijke fractie plastic. Naast input voor afvalverbrandingsinstallaties doet RDF ook dienst als brandstof in kalk- en cementovens. Zo voerde Vlaanderen in 2023 meer dan honderdduizend ton RDF uit, vooral naar de cementindustrie in Wallonië.
De ngo Zero Waste Europe (ZWE) pleit ervoor om het verbranden van RDF in cementovens in de EU niet langer als duurzaam te bestempelen. ‘Naar aanleiding daarvan ontmoette ik vorig jaar vertegenwoordigers van de cementindustrie’, herinnert campaigner Janek Vähk zich. ‘Ze zeiden me duidelijk: we willen vooral plastic, vanwege de hoge calorische waarde.’ Net zo goed fossiele brandstof, betoogt Zero Waste Europe, maar goedkoper, soms zelfs kosteloos.
De Vlaamse Afvalmaatschappij (OVAM) wil de afvalstroom van RDF in de toekomst beter in kaart brengen, onder andere vanwege interesse vanuit de ‘bredere maakindustrie’ om het afval als steunbrandstof in haar processen te gebruiken. Daarnaast zou RDF volgens OVAM na verdere opwerking ook chemisch gerecycleerd kunnen worden, zowel voor de productie van nieuwe kunststoffen als voor de productie van brandstof.
Wat die chemische recyclage betreft: de petrochemie zet in op pyrolyse, waarbij grote volumes plastic afval opnieuw olie kunnen worden, maar dat is een energie-intensief en inefficiënt procedé.
Koolstof afvangen?
Waarschijnlijk zal vanaf 2028 voor die emissies betaald moeten worden, als ook afvalverbrandingsinstallaties in de Europese koolstofhandel (EU-ETS) worden opgenomen. Zal de koolstofmarkt afvalverbrandingsinstallaties aanmoedigen om te investeren in CCS, zoals OVAM suggereert in haar eerste impactanalyse? Met CCS/U (Carbon Capture and Storage/Utilisation) wordt de technologie bedoeld om koolstof (deels) aan de schoorsteen op te vangen en op te slaan of te hergebruiken.
‘Afvalverbranding zou niet mogen plaatsvinden op de schaal waarop dat vandaag gebeurt.’
Biostoom Oostende heeft dat laten onderzoeken. ‘Technisch kan het, maar financieel is het niet haalbaar voor ons’, aldus plantmanager Joke Carpentier. ‘Afvalverwerking zou dan dubbel zo duur worden. En wat doe je met de CO2 die je afvangt? Om die te kunnen opslaan zijn we te klein als speler, dat is eerder iets voor de chemie.’
In een reactie laat OVAM weten dat er ‘altijd nog een fractie niet-recycleerbaar, brandbaar afval zal overblijven waarvoor afvalverbranding de best beschikbare verwerkingstechniek is.’ De Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij is er zich van bewust dat CCS en hergebruik van de koolstof een dure technologie is, en laat de haalbaarheid en nodige randvoorwaarden verder onderzoeken.
Janek Väkh van Zero Waste Europe noemt CCS voor afvalverbrandingsinstallaties een valse oplossing. ‘Afvalverbranding zou niet mogen plaatsvinden op de schaal waarop dat vandaag gebeurt. Waarom zou je een dure en energie-intensieve technologie inzetten voor een systeem dat je eigenlijk wilt uitfaseren? Het leidt de aandacht af van het echte probleem, dat we minder afval mogen produceren en meer moeten hergebruiken.’
Of zoals Carpentier van Biostoom Oostende het formuleert: ‘Uiteindelijk zijn we afvalverbranders. We verwerken afval dat niet meer gebruikt kan worden. Al de koolstof die hier binnenkomt wordt natuurlijk CO2, ook al doen we dat met een zo efficiënt mogelijke verbranding. Die instroom kunnen we niet wegtoveren.’
Circulair plastic?
De Roadmap kunststofrecyclage beschrijft een ambitieus circulair scenario. Daaruit blijkt dat het niet de bedoeling is om de instroom te verkleinen, maar juist om meer plastic te produceren in Vlaanderen en vooral om massaal veel plastic afval in te voeren – tot 2,7 miljoen ton in 2050 – om hier te recycleren. Vlaanderen wil zich positioneren als ‘de kunstofrecyclagehub van Europa’.
De doelstelling van dat circulaire scenario zou zijn om tegen 2050 minstens de helft van al het plastic met recyclaat te maken (en een trapje hoger in het proces: om minstens een vijfde gerecycleerde polymeren te gebruiken).
Het is niet de bedoeling om de instroom te verkleinen, maar juist om massaal veel plastic afval in te voeren om in Vlaanderen te recycleren.
Dat is aanzienlijk beter dan vandaag maar nog lang niet volledig circulair, beseft Mieke Houwen, adviseur bij het Departement Werk, Economie, Wetenschap, Innovatie en Sociale Economie (WEWIS). ‘Ook in het circulaire scenario blijft een groot deel virgin materiaal nodig, zelfs met een grotere invoer van recycleerbaar materiaal uit de buurlanden. Het is dus een stap richting circulariteit, maar geen eindpunt.’ Daarbij zou jaarlijks nog altijd meer dan een half miljoen ton plastic afval in de oven belanden, schat de Roadmap.
Een recente overzichtsstudie voorspelt trouwens dat we in de EU nog steeds de helft van ons plastic afval zullen verbranden in 2050.
Moeten we anders gaan kijken naar kunststoffen? In het tijdschrift Nature Sustainability hekelen twee Australische wetenschappers dat het lot van plastic afval vandaag niet onder het internationale klimaatbeleid valt. ‘De plasticindustrie moet onder ogen zien dat haar waardeketen ons nog lange tijd opzadelt met koolstofuitstoot (carbon lock-in in het Engels, nvdr)’, schrijven ze. En iets verderop: ‘Maar alleen door beleidsambitie te koppelen aan industriële transformatie kan kunststof transformeren van een klimaatprobleem in een deel van de oplossing.’
Deense rechter
De ethaankraker die Ineos intussen bouwt in de Antwerpse haven, heeft een levensduur van minstens 40 jaar. Jaarlijks zal naar schatting 1,5 miljoen ton van de output van Project One naar de productie van nieuwe plastics gaan. Bij verbranding kan dat 3,75 à 4,5 miljoen ton CO2 toevoegen aan de atmosfeer, bijna driemaal zoveel als de gerapporteerde emissies van afvalverbranding in Vlaanderen. Het gaat natuurlijk om materialen die ook elders in Europa verspreid zullen worden.
Ineos geeft geen commentaar op de uitstoot verderop in de waardeketen. Volgens woordvoerder Nathalie Meert omdat het bedrijf nog niet officieel op de hoogte werd gesteld van de nieuwe klacht. Ze betreurt dat ‘de ngo’s opnieuw hebben gekozen voor juridische obstructie in plaats van een open dialoog, ondanks onze duidelijke uitnodiging om hun bezwaren rechtstreeks te bespreken’.
‘Ineos betreurt dat de ngo’s opnieuw hebben gekozen voor juridische obstructie in plaats van een open dialoog.’
‘Ineos engageert zich om in Europa te produceren voor Europa en blijft zich volledig inzetten om de schoonste, meest energie-efficiënte stoomkraker in Europa te leveren, met een CO2-uitstoot die minder dan de helft bedraagt van die van de meest efficiënte installaties in Europa’, herhaalt Meert.
Opvallend: in november raakte bekend dat een Deense rechter de vergunning van Ineos om het Hejre-veld voor de kust van Denemarken te ontginnen had vernietigd na een klacht van milieuorganisatie Greenpeace. De rechtbank oordeelde dat het bedrijf bij zijn aanvraag onvoldoende is ingegaan op de klimaatgevolgen ná het bovenhalen van de olie en het gas.
Dit artikel werd gerealiseerd met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor bijzondere journalistiek.
Waren we geen kampioen in plasticrecyclage?
In een reactie laat de Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij (OVAM), die nauw betrokken was bij de Roadmap kunststofrecyclage, weten dat ze zich niet kan vinden in de cijfers over verbranding en recyclage van de studie. Volgens OVAM wordt er in Vlaanderen véél meer gerecycleerd en véél minder verbrand. Ze stelt op basis van haar datamonitoringsysteem (MATIS) onder andere dat er meer kunststofrecyclage aangegeven wordt dan in de Roadmap staat.
Tegelijk geeft OVAM aan niet te weten hoeveel kunststof daadwerkelijk op de markt komt, omdat dit geen Vlaamse bevoegdheid is. Ze geeft ook toe dat er in huishoudelijk restafval en gemengd bedrijfsafval nog ‘redelijk wat kunststof’ zit, gebaseerd op eigen sorteeranalyses. Maar in de cijfers van het te verbranden afval zijn kunststoffen geen aparte categorie en als stroom dus niet meer te volgen.
Belangrijk om te weten in deze discussie is dat in België productiecapaciteit bestaat voor bijna 6 miljoen ton nieuwe plastics, maar slechts voor een half miljoen ton gerecycleerde plastics. Er komen ook minstens vier keer meer virgin plastics (zonder gerecycleerd materiaal) op de Belgische markt dan gerecycleerde plastics, volgens sectororganisatie Plastics Europe. Dus als België de Europese nummer één in plasticrecyclage is, geldt dat enkel voor wat selectief opgehaald wordt en voor verpakkingen. Productie en consumptie suggereren echter een systeem dat verre van circulair is.
Wat betreft plastic afval dat selectief ingezameld wordt, met name in de blauwe zak (pmd) en bijvoorbeeld harde plastics in recyclageparken, wordt er in Vlaanderen wel duidelijk alles aan gedaan om die bij een (vaak lokaal) recyclagebedrijf te krijgen. Zodra het correct is uitgesorteerd, krijgt het overgrote deel een nieuw leven.
