Denken dat je op veilig kunt spelen door een economisch model verder te zetten dat ons structureel onveilig maakt, is strategisch dom. De werkelijkheid bewust niet in eerlijk benoemen, is een vorm van cynisme waarvoor onze kinderen en kleinkinderen de prijs zullen betalen, schrijft Jan Mertens van Oikos. Het hoeft evenwel niet zo te zijn, zij verdienen beter. Zij verdienen onze ‘tipping points of hope’.
Tijdens een recente internationale conferentie werd er door gerenommeerde experts dieper ingegaan op wat we ondertussen weten over de zogenaamde ‘tipping points’, de gevaarlijke elkaar versterkende kantelpunten in het klimaatsysteem. Volgens een aantal sprekers hebben we een gevaarlijk potentieel catastrofaal niveau bereikt. Het structureel overschrijden van de planetaire grenzen kan – nog meer dan nu al zichtbaar – zorgen voor een cascade-effect.
In de slotverklaring van de conferentie omschrijven de aanwezigen het zo: “De tijd om deze cascade van klimaatveranderingen te voorkomen, raakt snel op. Dit vereist onmiddellijke, ongekende maatregelen van beleidsmakers wereldwijd, […]. Dit is een noodzaak op het gebied van mensenrechten en de gezondheid van onze planeet, en uiteindelijk een kwestie van overleven.”
We hebben alle kennis om het tij te keren
Interessant is dat de slotverklaring het concept van de tipping points ook omdraait. Bij ongewijzigd beleid zorgt de val van het ene dominosteentje voor de val van het volgende. Maar dat kan ook in positieve zin. We hebben alle kennis en technologie om het tij te keren, we moeten alleen de moed hebben om net wél te kiezen voor een hoge klimaatambitie, en zo een cascade van hoop in gang te zetten.
De grootste drempel zit misschien wel in ons hoofd, zoals Kate Raworth (auteur van de ‘Donuteconomie’) zegt: “Het omslagpunt dat we volgens mij niet zullen halen, is [het sociale omslagpunt] rond het veranderen van onze manier van denken. We moeten van een extractieve, degeneratieve economie naar een regeneratieve economie gaan. Dit begint allemaal in ons hoofd en ligt aan de basis van alles. [Als we dit niet doen], drijft dat ons naar al deze [omslagpunten in het aardesysteem].”
Het kan anders. Maar een voorwaarde daartoe is dat je de werkelijkheid wel recht in de ogen kijkt. Diezelfde rechts-conservatieve politieke groepen die steeds maar herhalen dat we een aantal maatschappelijke problemen moeten ‘benoemen’, doen dat vooral niet wanneer het over de heel reële bedreiging voor onze veiligheid gaat die de klimaatontwrichting is.
De oranje man uit de VS schrapt wetenschappelijk onderzoek, laat verwijzingen naar de klimaatcrisis op overheidswebsites verwijderen, bouwt federale weer- en rampendiensten af, schrapt projecten van hernieuwbare energie en wil zo snel mogelijk weer meer olie oppompen. Het is het zoveelste bewijs van zijn ultieme wreedheid. Dat het zo fout kon gaan bij de verschrikkelijke overstromingen in Texas heeft allerlei redenen. Complexiteit herleiden tot te simpele verklaringen helpt niemand.
Extreem weer onvoorspelbaarder
Wat we wel weten, is dat de klimaatontwrichting dit soort acuut extreem weer waarschijnlijker maakt. Het is voorspelbaar, maar tegelijk moeilijker om exact te voorspellen en er adequaat op te reageren. Als je in die context net het federaal wetenschappelijk onderzoek gaat schrappen dat de weersmodellen die de overheidsdiensten in de staten gebruiken verder kan verfijnen, dan ben je een wraakroepend slechte president, om het zo diplomatisch mogelijk uit te drukken.
We weten meer dan genoeg om te handelen. Uit recent onderzoek weten we dat mensen die in 2020 geboren zijn in hun leven een “ongekende” 11 hittegolven zullen meemaken, zelfs als de opwarming van de aarde beperkt blijft tot 1,5°C tegen het einde van de eeuw (berekend voor Brussel). Terwijl we ook in Europa de voorbije weken werden geconfronteerd met extreme warmte, overstromingen en bosbranden krijg je soms de indruk als je de kranten leest dat de enige zorg voor velen is of ze wel hun geld zullen terugkrijgen als hun vakantie in het zuiden in de problemen zou komen. Heroïsche verhalen over bussen die na een rit door de rook toch terug veilig weer in België zijn. Maar als de rook om je hoofd is verdwenen, welke en wiens veiligheid zie je dan?
Vlaams klimaatplan: bewust schuldig verzuim
De Vlaamse regering heeft het duidelijk nog niet begrepen. Met veel bombarie werd op een zondag een speciale persconferentie georganiseerd om het Vlaamse klimaatplan voor te stellen. Meer dan een jaar te laat zegt men nu dat men een te lage doelstelling alsnog wil gaan halen. Om de doelen voor 2030 te halen, moet Vlaanderen 47% reductie halen. Men wil nu 40% doen, alleen dat zou ‘haalbaar en betaalbaar’ zijn. En die Europese 2030-doelstellingen waren eigenlijk al te laag, zo zeggen wetenschappers.
Het is goed dat de Commissie het doel van 90% voor 2040 handhaaft, al is het tegelijk zorgwekkend dat te veel achterpoortjes worden opengelaten om dat doel ‘creatief’ te omzeilen. Vlaanderen denkt nu ‘realistisch’ te handelen, maar deze houding getuigt – om het nogmaals zo diplomatisch mogelijk uit te drukken – van bewust schuldig verzuim.
De minister-president zegt dat hij het klimaat vanzelfsprekend belangrijk vindt maar wil “onze welvaart behouden”. Die stelling klinkt voor velen misschien goed en ‘normaal’, maar ze is in de feiten kortzichtig, egoïstisch en cynisch.
Klimaatcrisis zal het kapitalisme vernietigen
Ten eerste is het een vorm van slecht beleid om niet te willen zien en benoemen hoe groot de olifant in de kamer is, met name de kost van een escalerende klimaatontwrichting. Het Europees Milieuagentschap vatte het onlangs nog eens voor ons samen. In 2023 was de kost van extreem weer voor de ruime groep van Europese landen (meer dan enkel EU-27) € 45 miljard. Tussen 1980 en 2023 spreken we over een kost van ruim € 790 miljard.
Voor de EU-27 zie je hoe de schade aan verzekerde goederen snel stijgt. Maar tegelijk zie je hoe het percentage van niet (meer) verzekerde goederen (de ‘insurance gap’) ook fors stijgt, voor veel landen tot meer dan 50%.
Europa is te weinig voorbereid en kiest te weinig voor een beleid dat die risico’s beter inschat. Binnen de financiële sector groeit het bewustzijn langzaam maar zeker. Een verantwoordelijke van Allianz, een grote verzekeraar, zegt dat de klimaatcrisis het kapitalisme zal vernietigen. Allerlei rapporten brengen steeds meer in beeld dat we de reële risico’s onderschatten. Zo stelt een onderzoek dat bij ongewijzigd beleid tot 40% van de wereldwijde welvaart kan worden bedreigd. Als je je welvaart wilt behouden, zou je dus eigenlijk voor het meest ambitieus mogelijke klimaatbeleid moeten kiezen, alleen al uit eigenbelang. Anders bouw je op drijfzand.
‘Onze welvaart nu en hier’
Ten tweede is het egoïstisch beleid. De houding van de Vlaamse regering is er een van: niet nu, niet wij, niet hier. Het zou ‘te moeilijk’ zijn om de doelen te halen. De bedrijven zouden wegtrekken. Vlaanderen wil bewust niet solidair zijn met anderen, maar verwacht wel dat anderen solidair zijn met ons. Die anderen willen blijkbaar maar niet beseffen hoe moeilijk het is om zo rijk te zijn als Vlaanderen…
Stel nu even dat de minister-president het echt meent als hij zegt dat hij het klimaat zo belangrijk vindt. Dan is het een vrij laffe houding om ervoor te pleiten dat ‘anderen’ dan maar wat meer moeten doen om het te bereiken doel te halen. Als de klimaatstrijd een gevecht is, en de EU een bondgenootschap, dan zie je nog veel scherper hoe sommige vormen van defensie en solidariteit blijkbaar belangrijker zijn dan andere…
Als het echt zo zou zijn dat bedrijven wegtrekken omwille van duurzaamheidsregels, ijver dan binnen de EU voor strengere gemeenschappelijke regulering, probeer de EU niet af te zwakken, sta niet toe dat extreemrechts de pen in handen krijgt voor de klimaatwet in het Europees Parlement en probeer ook niet op beschamende wijze de groene doelstellingen die onze landbouw al jaren niet haalt nog verder af te zwakken. (Of geef toe dat je het klimaat niet belangrijk vindt.)
En als het ten slotte echt zo zou zijn dat bedrijven structureel niet competitief kunnen zijn met strenge ambities, dan is er iets fundamenteels fout. Dat zou willen zeggen dat je alleen maar economische meerwaarde kunt creëren door systematisch ecologische minwaarde te veroorzaken. Die minwaarde vergroot de sociale ongelijkheid en maakt de basis waarop de economie welvaart kan creëren alleen maar wankeler. Al die dingen niet willen zien is een vorm van kortzichtig egoïsme: onze welvaart nu en hier, ten koste van de welvaart van allen elders en in de toekomst.
Het gevaar van misinformatie
Ten derde is deze houding ten gronde cynisch: we weten hoe erg het is, we weten wat er moet gebeuren, maar we zeggen het niet en we doen het niet (want dat zou gevestigde belangen en een welbepaalde levensstijl bedreigen). Onderliggend aan dit alles is er de cynische overtuiging dat onze rijkdom ons wel zal beschermen tegen die boze wereld die op ons afkomt. Je moet echter niet alleen de risico’s juist inschatten en je beleid daarop afstemmen, je moet ook een beleid voeren dat de waarheid van de ecologische crisis in de ogen kijkt en de moed hebben om je bevolking mee te nemen in een verhaal dat daar echte antwoorden op geeft. We zullen die moed nodig hebben om te overleven.
Uit het recente Global Risks Report 2025 blijkt niet alleen dat extreem weer als een zeer groot risico wordt ingeschat. Velen maken zich ook grote zorgen over mis- en disinformatie, terecht. Het is een bewuste strategie van conservatief-rechts om verkeerde informatie te verspreiden over de ernst van de klimaatontwrichting en om dat als wapen te gebruiken om duurzaam beleid af te zwakken.
In de feiten is dat een strategie om de structurele onveiligheid van de door de mens veroorzaakte klimaatontwrichting zo fors mogelijk te versnellen. Politici die bewust zwijgen over de ernst van de uitdaging, die de verantwoordelijkheid doorschuiven naar andere groepen, landen of toekomstige generaties zetten zich cynisch aan die kant.
En net op het moment dat we in Europa een herdenkingsdag hebben voor de klimaatslachtoffers (die ook in ons land vielen), net op het moment dat onze kinderen een overtuigend signaal verdienen dat de huidige politiek verantwoordelijken hen echt zien, krijgen zij als boodschap dat hun toekomst veiligstellen blijkbaar niet ‘haalbaar en betaalbaar’ is. We laten hen in de steek, terwijl wij hun hoop zouden moeten zijn. Ze verdienen beter.
