De stem van Verdi is levend en wel, en komt uit Zuid?Afrika.

Vanyaza had zijn hele leven in kerkkoren en schoolkoren gezongen. ‘Mijn leven bewoog op muziek. Wanneer andere jongens sportten, hing ik rond in de buurt van zalen waaruit koormuziek weerklonk. Ik kende alle stempartijen, alle liederen die in de streek werden gezongen.’ Toen hij koormeester werd van de Seventh Day Adventist Church, de kerk waar hij als jonge man tot toetrad, voelde hij al snel een gemis. ‘Mijn koor won alle wedstrijden, maar toch was ik niet tevreden. Het was alsof er iets opgesloten zat in mezelf en in de mensen rondom mij.’

Het was 1990. Nelson Mandela was net bevrijd, het ANC was niet meer verboden. Vanyaza ging in de blanke stadswijken op zoek naar een koor dat een zwarte bariton wilde aannemen. Hij vond er één en maakte zijn opwachting bij een optreden van een blank koor geleid door Vetta Wise. ‘Ik was betoverd. De manier waarop ze dirigeerde. Haar passie. Zij had alles wat ik zo wanhopig wilde.’

De andere kant van het verhaal ging als volgt. Lang voor de democratische verkiezingen van 1994 besefte het hoofd van de opera van Kaapstad, Angelo Gobbato, al dat de dingen zouden veranderen. Hij vroeg Vetta Wise om hem te helpen de raciale samenstelling van het operakoor te wijzigen. Ze richtten het gesponsorde Sanlam Opera Choral Training Programme op om zangers uit de zwarte stadsdelen op te leiden en in het operamilieu te integreren. Wise engageerde Michael Vanyaza en zo werd de deur opengezet.

Honderden zwarte zangers kwamen op de eerste audities af. Door mond-tot-mondreclame kwamen ze van overal, vijfhonderd in totaal. Zonder bladmuziek, zonder kennis van notenschrift, toonladders of gehoortoetsen stonden ze zenuwachtig naast hun koffers, dekens en voedselpakketten. Maar ze hadden wel goede stemmen!

‘Operaliefhebbers in Europa en Amerika zijn bezorgd dat de mannelijke operastem, de echte Verdistem, aan het verdwijnen is’, zegt Gobbato. ‘Maar ik zeg hen: kom naar Afrika, mijn vrienden, waar we niet in mobiele telefoons fluisteren of enkel op internet communiceren! Hier roepen we naar elkaar over open ruimtes en de Verdistem duikt geregeld volledig ontwikkeld op de theaterdrempel op.’

Wat betekent het om op een auditie aan te komen met een volledig ontwikkelde operastem? ‘In de westerse cultuur is zingen gescheiden van het dagelijkse leven. Iemand zingt en werkt daarna of feest of ontspant zich. Dat betekent dat westerse zangers er jaren over doen om hun stem te verankeren, om die tot een deel van hun lichaam te laten uitgroeien’, zegt diva Virginia Davids, die lesgeeft aan de meeste solisten. ‘De zangers komen hier uit de zwarte stadswijken met een volledig verankerde stem aan. Ze zijn in staat om, gebruik makend van natuurlijke resonantieruimtes, op een professionele manier van hun borstkasregister naar de andere stemregisters te bewegen.’

OP DE BUS NAAR KAAPSTAD

‘Ik hing rond in de stadswijk Port Elisabeth toen een vriend me vroeg: Waarom doe je niet mee aan de auditie? De mensen van de opera van Kaapstad zijn hier.’ Mthunzi Mbombela liep de straat uit, nam deel aan de auditie en mocht in Kaapstad opera gaan studeren. ‘Mijn moeder vroeg: Wat is dat, die opera? en ik zei: Opera is Pavarotti! Luciano Pavarotti is het enige dat we kenden.’

Zes van de eerste twintig zangers werden gerekruteerd aan de Oostelijke Kaap, een van de armste delen van Zuid-Afrika, en zaten al snel op een bus richting Kaapstad om daar een jaar lang opera te studeren. Ondertussen werkte het Training Programme samen met het arbeidsministerie van de Westelijke Kaap, dat een premie uitkeert om werklozen op te leiden. De studenten werden in een jeugdherberg ondergebracht, kregen eten, transport en een opleiding. Maar waar moesten ze beginnen? ‘Het is alsof je al je hele leven een auto bestuurt en ze je dan de mechaniek en het functioneren van de versnellingen en het stuur aanleren. Plots moet je je aan een strikte rijcode houden. Terwijl het vroeger vrij en gemakkelijk was, wordt het plots moeilijk en is concentratie vereist’, aldus een student.

‘In het begin was ik helemaal uitgeput’, zegt Miranda Tini. ‘Over elke noot moet worden nagedacht: waar die te plaatsen, hoe die aan te brengen, hoe zacht die moet zijn. Voor vrouwen is het nog moeilijker, omdat wij de hoogste noten in Afrikaanse traditionele muziek in onze keel vormen. Maar je keel moet helemaal ontspannen zijn om het geluid naar de resonantieruimtes in je hoofd te laten drijven. Daarnaast moet je nog op de dirigent letten én acteren.’

Studenten krijgen een uitgebreide stemtraining en een opleiding in notenschrift. Ze leren hoe ze op het podium moeten bewegen, hoe ze hun lichaam als een deel van hun steminstrument moeten gebruiken en hoe ze orkestpartituren moeten lezen. Verder oefenen ze ook het Duits, Italiaans, Latijn en Frans in.

‘Het belangrijkste is het oefenen van je gehoor’, zegt een begeleider. ‘Traditionele Afrikaanse muziek werkt niet met de westerse toonladder – halve tonen zijn meestal afwezig, net zoals westerse muziek de kwarttonen uit de oosterse muziek niet gebruikt. Het oor moet getraind zijn om die tonen op te vangen. Omdat er in de zwarte stadsdelen vaak a capella wordt gezongen, zijn studenten niet gewoon om hun stem aan een piano of orkest aan te passen. Ze hebben het ook moeilijk om zich op de dirigent te focussen. Het vergt urenlang hard werk. Ik ben soms een uur bezig om een solist vijf maten muziek aan te leren!’

DE WONDERLIJKSTE VAN HET LAND

Hoe voelt het om voor de eerste keer op een podium te staan? Michael Vanyaza: ‘Toen ik op dat podium stapte en begon te zingen, stond mijn hart op springen. Ik wist gewoon dat mijn hele leven, alles wat ik was en waar ik van droomde naar dit specifieke moment had geleid. Die dag in Un Ballo in Maschera, toen Virginia Davids me op het podium voorbij liep en haar ongelooflijk mooie stem boven het koor uitrees, wilde ik huilen. Als koor droegen wij haar.’ Zelf heeft Vanyaza geen solostem, maar hij kende wel iemand die zo’n stem had. ‘Toen Vetta Wise en professor Gobbato naar me toe kwamen om zwarte zangers te rekruteren, zei ik dat ik wist wie ze eerst moesten hebben. Ik kende een man met een opmerkelijke stem, maar hij was werkloos en doolde door de straten. Elke keer als ik hem ergens wanhopig en uitgeput zag liggen, dacht ik: in dat lichaam huist een van de wonderlijkste stemmen van dit land.’

Zo stapte Fikile Mvinjelwa in het kooropleidingsprogramma. Maar toen Gobbato hem hoorde zingen, nam hij hem onmiddellijk mee naar de operaschool van de universiteit van Kaapstad. Zo ontstond een ander programma, Demindex Opera Studio, dat zangers met duidelijke solokwaliteiten moest begeleiden om verschillende rollen op te voeren. Sindsdien heeft Mvinjelwa al grote rollen in opera’s gezongen. Dit jaar zong hij de hoofdrol in Rigoletto, Love and Green Unions en Porgy and Bess.

Ondanks verschillende tegenslagen en beperkingen heeft de opera van Kaapstad sinds 1994 niet meer achteromgekeken. Operaliefhebbers uit heel de wereld komen naar Kaapstad om het met hun eigen oren te horen: een operakoor van werkloze zwarten met een sound zoals die van de Metropolitan Opera in New York. Het lijkt haast onmogelijk, maar zelfs de koormeester van de New Yorkse Metropolitan Opera geeft toe dat het koor dat van the Met evenaart – ook al doen honderden zangers uit de hele wereld auditie voor één enkele plaats in het Metropolitan-koor.

Het is ook meer dan sound alleen, het is een unieke energie. Opera, die meestal geliefd is door de beroemde solo’s, duetten en kwartetten, wordt door de snijdende sterkte van het koor een soort ‘opera van het volk’. Het publiek leert er de verlangens en wensen van de man in de straat kennen. Beethovens Fidelio werd opgevoerd de avond voor de verkiezingen van 1994. In de laatste scène werden tientallen zwarte koorleden uit de gevangenis vrijgelaten en Fidelio werd eensklaps een relevant politiek verhaal, gedragen door muziek.

NIEUWE ENERGIE

Ondanks het feit dat het operagebouw zich dicht bij het parlement bevindt, is het operapubliek haast volledig blank. Vinden de zangers dat erg? ‘Niet echt’, zegt Michael Vanyaza. ‘Als ik hen zie, weet ik naar welke cd’s ze luisteren en besef ik dat wij hen het beste geven wat ze ooit zullen krijgen.’ Mthunzi Mbombela tilt er zwaarder aan. ‘Alleen een zwarte kan echt weten wat het me gekost heeft om hier te staan. Ik denk dat mensen geloven dat wij gewoon natuurtalenten zijn, op het podium lopen en simpelweg ons ding doen.’

Miranda Tini is te zenuwachtig om het publiek op te merken, maar ze zou wel willen dat een zwarte eens een recensie schrijft. Op generale repetities worden wel vrienden en familieleden van de zangers uitgenodigd. Het theater is dan gevuld met een publiek dat meegesleept wordt door het verhaal terwijl de Engelse vertaling op een scherm wordt geprojecteerd. De held wordt op gejuich onthaald, er wordt gefloten naar de heldin en de slechterik wordt uitgejouwd. ‘Ik nodig de mensen die in de flats naast ons wonen op de repetities uit’, zegt Tini, die haar flat deelt met een sopraan. ‘Omdat we vaak opera-cd’s spelen, de volumeknop opendraaien en meezingen. Nu moeten ze voor het echte werk komen.’

De mensen die met Mthunzi Mbombela samenwonen begrijpen niet waarom hij niet rookt of drinkt. ‘Wanneer je viool of piano stuk is, kun je een andere kopen. Maar mijn lichaam en stembanden zijn alles wat ik heb. Voor een optreden ben ik heel stil omdat ik dan in mijn hoofd de hele opera doorloop. De dag nadien praat ik nauwelijks omdat mijn stembanden moeten rusten.’

Volgens Gobatto is de manier waarop Xhosasprekers hun klinkers uitspreken meer met het Italiaans verwant dan met Germaanse talen. ‘De missionarissen introduceerden westerse kerkmuziek in landelijke gebieden waardoor er een lange traditie van zangoratoria ontstond. Maar omdat het temperament van de mensen, van de Oostelijke Kaap tenminste, veel mediterraanser is, blijkt opera voor hen iets natuurlijks te zijn.’

In het verleden is de intrede van het koor in een Zuid-Afrikaanse opera wel vaker een hachelijk moment geweest – een lichte twijfeling, een onzekere intrede en de schrille toon van sopranen op rust. Dat is allemaal veranderd. Als het koor nu binnenkomt, krijgt de opera nieuwe energie.

En er is een overvloed aan succesverhalen. De straatveger van Mowbray die nu aan de universiteit van Kaapstad studeert, de winkelwagenduwer van het tuincentrum die volgend jaar in januari met het kooropleidingsprogramma start, Kaiser Nkosi met zijn ongelooflijke interpretatie van Mozart die naar München vertrekt, Abel Motsoadi die aan de Juillard School studeert en Maria Jooste, het blanke meisje dat als een zwarte vrouw zingt. En dan zijn er nog Sidwell Hartman en Virginia Davids, die in het buitenland even populair zijn als in Kaapstad.

In een poging om meer kansen voor solozangers te creëren, worden inheemse opera’s als Love and Green Unions geschreven en wordt Verdi’s Macbeth in een Afrikaans milieu gesitueerd waar lady Macbeth haar gsm in het oog houdt omdat ze een telefoontje verwacht.

Hoewel het programma al meer dan zeven jaar loopt, hoorde de minister van Kunsten, Cultuur, Wetenschap en Technologie pas een paar weken geleden een paar solisten. Minister Ngubane, die duidelijk diep onder de indruk was, had weinig tijd om zijn medewerking te beloven omdat de zangers meteen weer weg moesten om een concert te geven op het passagiersschip Queen Elizabeth 2. Toen ze dat vorig jaar deden, schreef een van de passagiers prompt een cheque uit voor de studie van Desmond Ntshebe, die een fantastische Italiaanse tenorstem heeft.

‘Ik wist dat ik goed was, maar ik miste een stabiele basis’, zegt Michael Vanyaza. ‘Vetta Wise en de blanke leerkrachten hebben alle gaten opgevuld die ik had.’ Miranda Tini wandelt door de smalle gangen achter het podium van het Artscape Theatre. Orkestmuziek stijgt ergens diep in het gebouw op en wordt overgenomen door twee zangers die een duet oefenen. Een groep dansers van de voorstelling Cats trippelt voorbij. Tini draait zich om: ‘Soms krijg ik tranen in mijn ogen, omdat ik niet kan geloven dat mijn leven zo mooi is.’

Antjie Krog

Vertaling: Thomas Mels

‘Vetta Wise had alles wat ik zo wanhopig wilde.’

Een operakoor van werkloze zwarten met een sound zoals die van de Metropolitan Opera in New York.