Koningin Elisabeth, de vrouw van koning Albert I, hield er controversiële ideeën op na en wou vooral voor haar volk zorgen. Dat brengt hooggespannen verwachtingen mee voor het kersverse prinsesje dat naar haar is genoemd.
Elisabeth was een opmerkelijke vrouw die in een opmerkelijk gezin opgroeide. Ze werd in 1876 in het Duitse Possenhofen geboren als Elisabeth von Wittelsbach, hertogin in Beieren. De leden van het geslacht Wittelsbach staan bekend om hun kunstzinnigheid en excentriciteit, twee eigenschappen die zich ook bij Elisabeth manifesteerden. Haar vader, hertog Karel-Theodoor, was een ‘verlicht edelman’ die geloofde dat de adel een verplichting had tegenover het volk. Onder meer daarom werd hij op latere leeftijd oogarts en stichtte hij drie ziekenhuizen, wat veel commotie veroorzaakte in adellijke kringen. Elisabeth kreeg van hem de interesse voor wetenschap en liefde voor muziek, geschiedenis en cultuur mee. Haar vader hield er veeleer vrijzinnige opvattingen op na _ zeer uitzonderlijk in het katholieke Beieren _ waardoor religie geen grote rol speelde in het gezin, hoewel haar moeder, Marie-José van Bragança, praktiserend katholiek was.
België zette de twintigste eeuw feestelijk in met het huwelijk van hertogin Elisabeth en de Belgische kroonprins Albert. Alhoewel het geen liefde op het eerste gezicht was, zoals vaak wordt beweerd, groeide toch een innige band. ‘Ze zou Albert, die af en toe inzinkingen had, altijd ondersteunen en bijstaan, hem soms overtuigen om bepaalde beslissingen te nemen’, zegt Evrard Raskin. ‘Misschien ook omdat ze niet altijd besefte welke gevolgen die konden hebben. Het hof hoopte wellicht dat de wereldse Elisabeth na een tijd wat zou inbinden, maar dat was buiten haar sterke persoonlijkheid gerekend. Bovendien stond ze heel graag in de belangstelling.’
KONINKLIJKE VERPLEEGSTER
Toenmalig koning Leopold II was nog een typisch ancien régime-vorst, wat hem en het koningschap niet populair maakte. Zijn lange afwezigheden, zijn amoureuze escapdes en zijn Congo-politiek zorgden voor groot ongenoegen bij het volk. ‘Het pasgetrouwde koppel werkte aan een nieuw imago voor de monarchie, een strategie ingefluisterd door raadgevers, waar ze ook zelf achterstonden’, zegt Raskin. ‘Ze verschenen veelvuldig in het openbaar en verspreidden bijvoorbeeld foto’s van henzelf met hun kinderen. Daarnaast hadden ze aandacht voor de problemen van het volk, stichtten organisaties voor armen en steunden vele liefdadige initiatieven. Zo begon een traditie die nu nog bestaat, waarbij Elisabeth een zeker talent voor dergelijke optredens aan de dag legde.’
Tijdens de Eerste Wereldoorlog, toen Albert vijf jaar op de troon zat, werd het paar immens populair als koning-ridder en koningin-verpleegster. ‘Dat mag ook niet overroepen worden’, aldus Raskin. ‘Elisabeth bekommerde zich om de frontsoldaten en de bevolking, organiseerde en stimuleerde welzijnsinitiatieven, en vervulde dus zeker geen louter representatieve taken. Het is echter niet zeker of ze ook daadwerkelijk als verpleegster werkte.’
Veel minder bekend is het feit dat het koppel buiten de regering om geheime vredesbesprekingen voerde via Elisabeths Duitse familie. Zijzelf voerde ook diplomatieke opdrachten uit, bijvoorbeeld toen ze haar kinderen bezocht die in het Verenigd Koninkrijk verbleven. Die geheime besprekingen raakten _ gelukkig voor hen _ pas in de jaren zestig bekend. Als Duitse werd Elisabeth immers door sommige kringen gewantrouwd. ‘De belangen van de monarchie stonden voor haar altijd op de eerste plaats, zelfs in die moeilijke situatie’, zegt Raskin. ‘Dat lijkt misschien vreemd, maar Elisabeth verenigde progressieve ideeën met tegenstrijdige conservatieve opvattingen.’
Na de oorlog had koningin Elisabeth weer alle tijd voor muziek, kunst en cultuur. Ze had contact met de intelligentsia en kunstenaars van haar tijd, zoals wetenschapper Albert Einstein, psycholoog Sigmund Freud, muzikant Camille Saint-Saëns, architect Victor Horta, schrijver August Vermeylen en politicus Camille Huysmans. Ze ging vooral met vrijdenkers en socialisten om, maar ook met communisten. ‘Die contacten impliceerden niet dat de koningin steeds volledig van hun werken of theorieën op de hoogte was. Het waren stuk voor stuk beroemde mensen en hun faam straalde natuurlijk ook wat op haar af. Zoals gezegd, Elisabeth stond graag op het voorplan, maar combineerde dat met een oprechte interesse. Oud-minister van Financiën Camille Gutt zei dat ze oog had voor mannen avec une physionomie spéciale et un avenir sans lendemain, en ik geloof dat hij gelijk had. Ze werd aangetrokken door extravagante en originele figuren.’
DE RODE KONINGIN
Na de dood van Albert kwam Leopold in 1934 op de troon. Een jaar later overleed diens vrouw, koningin Astrid, en kon Elisabeth weer een rol gaan spelen, dit keer als koningin-moeder. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zette ze zich opnieuw in ziekenhuizen en voor liefdadigheidswerk in. Na de oorlog wilde ze Leopold weer op de troon, maar de koningskwestie barstte los en Elisabeth koos daarin wijselijk geen partij. ‘Er zijn aanwijzingen dat ze zelf regentes wou worden’, aldus Raskin. ‘Misschien uit persoonlijke ambitie. Vast staat dat ze tegen het regentschap van haar tweede zoon Karel was, ze vond hem daar absoluut niet geschikt voor. De kwestie zorgde voor ruzie tussen moeder en zoon, waardoor ze geen invloed uitoefende op Karels beleid. Het is niet zeker of Elisabeth een goede regentes geweest zou zijn. Leopold heeft dat trouwens zelf ook gezegd. Zij had wel interesse voor grote theorieën en algemene politiek, maar ze was geen bestuurder, ze miste de voeling met de praktijk.’
Met de troonsbestijging van Boudewijn in 1950 was de monarchie weer veilig en begon een fase waarin Elisabeth de internationale toer opging. Ze reisde veel, onder meer naar Israël, Amerika en Congo. Excentrieke mensen worden vaak excentrieker met de tijd, en Elisabeth vormde daar geen uitzondering op. Door de jaren heen was ze via haar progressieve kennissenkring met het pacifisme en het communisme in contact gekomen. ‘Ik denk niet dat ze ooit begrepen heeft wat bijvoorbeeld het dialectisch materialisme was. Maar daar hield ze zich ook niet mee bezig. De algemene opvattingen trokken haar aan, zoals het zorgen voor een arm volk en de gemeenschapszin. Weer dat heel vage, beetje utopische idee.’
Elisabeth bezocht in volle Koude Oorlog als eerste westerse koningin landen achter het IJzeren Gordijn, wat haar de bijnaam ‘Rode Koningin’ opleverde. In 1961 maakte ze een omstreden reis naar de Volksrepubliek China, die op dat moment nog niet door de Belgische regering was erkend. ‘Misschien is Elisabeth toen voor de kar van de pacifisten gespannen. Toen ze eenmaal uitgenodigd was, wou ze alleszins absoluut gaan, tegen de wens van de regering in. Ook de Chinezen waren niet onverdeeld tevreden met het bezoek, ze vreesden dat Elisabeth, al ver in de tachtig, de lastige reis niet zou aankunnen. Hun vrees werd bijna bewaarheid, ze heeft er inderdaad een kleine hartcrisis gekregen.’
In 1965 stierf de meest kleurrijke koningin die België ooit gehad heeft aan een hartaanval. Elisabeth was toen 89 jaar oud.
Lieve Reynebeau
Elisabeth ging vooral met vrijdenkers en socialisten om, maar ook met communisten.
De koningin was tegen het regentschap van haar tweede zoon, Karel. Ze vond hem daar niet geschikt voor.
