Een pensioen, een leefloon of een uitkering: vandaag betekent het vaak gehol van het ene loket naar het andere, en stapels onbegrijpelijke formulieren. Tegen die mallemolen heeft regeringscommissaris Greet van Gool de strijd aangebonden.
Mariette komt amper rond. Haar man moet het met een klein pensioen doen en zij kan zelfs dat niet krijgen. Dacht ze. Niemand had haar immers verteld dat ze recht heeft op een pensioen omdat ze dertig jaar geleden, voor haar kinderen geboren werden, een paar jaar lang in de refter van een school heeft gewerkt. Zoals Mariette zijn er velen. Mensen die niet weten dat ze een pensioen kunnen krijgen, of die het gewoon vergeten aan te vragen. Mensen die aan de verkeerde kant staan van de kloof tussen wie toegang heeft tot alle mogelijke informatie en wie dat niet heeft, omdat hij de procedures en documenten niet begrijpt en geen flauw idee heeft waar hij kan aankloppen.
Het dichten van die kloof is grosso modo de opdracht van Greet van Gool (SP.A), die sinds januari 2001 regeringscommissaris voor de Sociale Zekerheid is. ‘De procedures moeten eenvoudiger worden en de diensten moeten zo weinig mogelijk gegevens bij de betrokkenen zelf opvragen. Als we daarin slagen, zullen er vanzelf minder formulieren nodig zijn’, zegt Van Gool. ‘Natuurlijk zal er altijd een aantal formulieren ingevuld moeten worden, maar die willen we dan wel eenvoudig en leesbaar maken. Want de burgers ergeren zich niet alleen aan die hele papiermolen, sommigen krijgen daardoor niet waar ze recht op hebben.’
Zoals een pensioen. ‘Vooral mensen die niet meer werken op het moment dat ze de pensioengerechtigde leeftijd bereiken, zoals huisvrouwen, vergeten dat wel eens aan te vragen of weten gewoon niet dat ze dat moeten doen’, zegt Van Gool. Vanaf 1 januari 2004 wordt daarom voor iedereen het ‘automatisch pensioen’ ingevoerd. Met andere woorden: wie uit de arbeidsmarkt stapt, hoeft dan niet langer een jaar van tevoren naar de gemeente te trekken om een aanvraag in te dienen. Vijftien maanden voor iemand pensioengerechtigd is – dat zal in 2004 voor mannen 65 jaar zijn en voor vrouwen 63 – krijgen de pensioendiensten een signaal van een databank en starten ze een onderzoek. De gepensioneerde in spe krijgt dan een brief met de vraag of hij van plan is te stoppen met werken of zijn activiteiten te beperken. ‘In België is er wel een wettelijke pensioenleeftijd, maar niemand is verplicht om dan ook helemaal te stoppen met werken’, zegt Van Gool. ‘Of iemand al dan niet blijft werken of een beperkte beroepsactiviteit opneemt, bepaalt natuurlijk wel of hij een pensioen krijgt en hoe hoog dat bedrag is.’
Wie met pensioen gaat vóór hij 65 is, moet wel nog zelf een aanvraag indienen. Het is niet haalbaar om zomaar de hele procedure op te starten voor elke werknemer of zelfstandige die zestig wordt. De overheid wil werknemers immers niet op ideeën brengen.
De meeste gepensioneerdengroeperingen zijn voorzichtig tevreden over de nieuwe maatregel. ‘Als die vereenvoudiging waterdicht blijkt te zijn, is het automatische pensioen een goede zaak’, zegt Johan Truyers van de Kristelijke Beweging van Gepensioneerden (KBG). ‘Maar dan moeten ze er wel voor zorgen dat niemand tussen de mazen van het net valt. Als er iets fout loopt met de automatische aanvraag, mag de gepensioneerde daar met andere woorden niet voor verantwoordelijk gesteld worden of er de dupe van worden.’
VERWARDE AMBTENAREN
Voor uitkeringsgerechtigden gaat het automatisch pensioen al op 1 januari 2003 in. De zaken liggen dan ook eenvoudiger voor die categorie. Bruggepensioneerden, werklozen en invaliden verliezen hun uitkering als ze de pensioengerechtigde leeftijd bereiken en hebben in de praktijk dus geen andere keuze dan met pensioen te gaan. ‘Dat zorgt vaak voor schrijnende situaties, waarbij mensen die niet weten dat ze een aanvraag moeten indienen om een pensioen te krijgen een tijdlang zonder geld zitten’, aldus Van Gool. ‘De invoering van het automatisch pensioen voor die groep is eigenlijk heel simpel: de instelling die de uitkering betaalt, kan de pensioendiensten via het RIZIV en de Kruispuntbank inlichten dat de betrokkene 65 wordt, en dat zijn uitkering wordt stopgezet. Het gaat in totaal over ongeveer 33.000 potentiële gerechtigden.’
Het automatisch pensioen komt er dus eerst alleen voor de uitkeringsgerechtigden, een jaar later voor alle Belgen op pensioengerechtigde leeftijd en helemaal níét voor mensen die op jongere leeftijd stoppen met werken. ‘Veel te verwarrend!’ luidt het bij de KBG. ‘We hopen dat de overheid daar goed over communiceert’, aldus Truyers. ‘Mensen lezen nu vaak over automatische pensioenen en denken dan dat er geen aanvraag meer hoeft te worden ingediend, met alle gevolgen van dien. Maar ook de gemeentebesturen weten soms niet hoe het zit. Er zijn ambtenaren die mensen wandelen sturen omdat een aanvraag volgens hen niet langer nodig is.’
Uit het recentste jaarverslag van de ombudsdienst voor pensioenen blijkt inderdaad dat mensen vooral behoefte hebben aan informatie. De medewerkers van de dienst werden vorig jaar weer overstelpt met allerlei vragen van Belgen die hun pensioen dichterbij zagen komen, en stuurden die vlotjes naar de bevoegde instellingen door. Voor één categorie bleek dat echter niet bepaald voor de hand te liggen: mensen die tijdens hun loopbaan zowel werknemer als ambtenaar of zelfstandige zijn geweest. ‘We werken daaraan, maar makkelijk is het inderdaad niet’, zegt Van Gool. ‘In België zijn er drie grote pensioenstelsels: voor werknemers, zelfstandigen en ambtenaren. Die hebben elk een eigen instelling met een eigen pensioenberekening. Wie in twee of drie statuten heeft gewerkt, moet dus bij de verschillende instellingen brokjes informatie sprokkelen. Dat probleem kunnen we alleen oplossen met een dienst waar ambtenaren van die verschillende instellingen samen zitten. Maar zover zijn we nog niet.’
Wel bestaat er een informatiedienst waar mensen vanaf hun 55e terechtkunnen voor een raming van hun pensioen. De regeringscommissaris voelt ook iets voor het Franse systeem, waarbij elke 55-jarige automatisch wordt ingelicht over het pensioen dat hij later zal ontvangen. Want iedereen wil natuurlijk graag weten of hij het na zijn loopbaan breed of krap zal hebben. Kwestie van die Nijlcruise al dan niet te boeken.
Wie informatie wil, kan binnenkort ook terecht op de portaalsite voor de sociale zekerheid die in de maak is en nog dit jaar klaar zou moeten zijn. In een eerste fase zal iedereen daar informatie kunnen opvragen, later zou de site interactief moeten worden. Flitsende sites met tientallen doorklikmogelijkheden scoren goed in webgidsen, maar bereiken niet de grote groep Vlamingen die amper hun telefoonrekening kunnen betalen. ‘Ik weet heel goed dat degenen die het moeilijkst de weg vinden, in de kou blijven staan’, aldus Van Gool. ‘Daarom is de zogenaamde back office, de elektronische gegevensuitwisseling tussen de verschillende diensten, volgens mij veel belangrijker. Daar profiteert iederéén van. Als iemand nu een aanvraag indient bij de sociale dienst van zijn gemeente, worden de documenten vaak naar de bevoegde instelling opgestuurd. Het is al een heel verschil als de ambtenaar de gegevens meteen in de computer kan ingeven en on line doorsturen. Dan gaat alles veel sneller en blijft de drempel toch laag, want de aanvrager kan gewoon aan het loket in zijn gemeente terecht.’
Informatisering is duidelijk de sleutel. Van Gool: ‘Neem nu de Kruispuntbank, die het verkeer tussen de databanken van de verschillende instellingen regelt. Zonder die koppeling zou het automatisch pensioen voor uitkeringstrekkers niet mogelijk zijn. Want daartoe moeten de gegevens van de ziekenfondsen bij de Rijksdienst voor Pensioenen (RVP) terechtkomen. Het is niet zo moeilijk om die koppeling te maken, maar niemand had daaraan gedacht.’
De Kruispuntbank kan op verschillende terreinen voor administratieve vereenvoudiging zorgen. Daarom heeft Van Gool de instellingen gevraagd om een inventaris te maken van de gegevens die ze nodig hebben om een beslissing te kunnen nemen. Van Gool: ‘Vandaag vragen sommige diensten de burger om documenten omdat dit nu eenmaal al jaren zo gebeurt. Zo schrijven heel wat sociale wetten voor dat de betrokkenen een afschrift van hun geboorteakte moeten opsturen. Terwijl het eigenlijk absurd is dat iemand naar het gemeentehuis moet stappen om gegevens op te halen die perfect consulteerbaar zijn via een andere instelling. We moeten die procedures ter discussie durven te stellen.’
BIG BROTHER ZIET U
Ondertussen gaan er stemmen op om ook het leefloon via de Kruispuntbank te automatiseren. Onlangs bleek uit een studie van het Hoger Instituut voor de Arbeid (HIVA) dat de helft tot tweederde van de mensen die in aanmerking komen voor een leefloon dat niet aanvraagt. Omdat ze niet weten dat ze er recht op hebben, omdat ze het OCMW niet kennen, omdat de procedure te complex is, uit schaamte, of uit angst dat het leefloon bij familieleden teruggevorderd zal worden. De onderzoekers koppelden aan die resultaten een pleidooi voor automatisch leefloon.
Dat is volgens Van Gool echter niet haalbaar. ‘Hoe meet je of iemand behoeftig is?’ zegt ze. ‘Het lijkt logisch om naar het belastbaar inkomen te kijken. Alleen zijn de gegevens van het ministerie van Financiën twee jaar oud en betalen sommige behoeftigen helemaal geen belastingen. Daarom stelt het HIVA voor om informatie te halen bij het RIZIV of de RVA, en daarna een onderzoek te starten voor mensen die een inkomen hebben dat onder een bepaalde grens ligt. Maar dat neigt dan weer naar een Big Brother-systeem.’
Bovendien zou zo’n aanpak een wel heel ruime doelgroep opleveren. De RVA zou bijvoorbeeld het OCMW kunnen verwittigen als iemand pakweg maar 250 euro werkloosheidsuitkering krijgt, maar dat wil niet zeggen dat de werkzoekende in kwestie geen andere inkomsten heeft of dat zijn partner niet genoeg verdient. Van Gool: ‘Het is ook een delicate zaak. Mensen worden niet graag met een leefloon en het OCMW geassocieerd. Velen zouden het niet appreciëren als ze een brief van het OCMW ontvangen met de boodschap dat ze weinig inkomsten hebben en dus in aanmerking kunnen komen voor het leefloon.’
Daarom pleit Van Gool ervoor dat maatschappelijk werkers van de OCMW’s meer de boer op gaan om potentiële leefloners op te sporen. Dat gebeurt nu soms al. ‘Dat doen we wel eens. Maar het gaat wel te ver om de verantwoordelijkheid helemaal bij de OCMW’s te leggen’, zegt Nathalie Debast, stafmedewerkster OCMW-wetgeving bij de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten (VVSG). ‘De werklast van de maatschappelijk werkers is nu al ontzettend groot.’
Greet van Gool is ervan overtuigd dat dit kan worden opgelost door de OCMW’s meer te informatiseren. Amper een tiental kantoren is nu al aangesloten op de Kruispuntbank. Sommige hebben zelfs geen computer of fax, zodat de medewerkers via het politiekantoor om de hoek dringende faxen moeten versturen. Zo worden de procedures er natuurlijk niet sneller op. Van Gool wil nu samen met minister van Sociale Integratie Johan Vande Lanotte (SP.A) een brief naar de gemeenten sturen om hen op de voordelen van informatisering te wijzen. Van Gool: ‘Als de OCMW’s én de rest van de sociale zekerheid geïnformatiseerd zijn, kunnen we een heleboel formulieren afschaffen. Daardoor zullen maatschappelijk werkers meer tijd krijgen om zich met hun klanten bezig te houden en proactief te werken.’
Volgens de VVSG ligt dat niet voor de hand omdat informatisering enorme investeringen vergt. ‘En de lokale besturen zien tegenwoordig sowieso al ontzettend veel kosten op zich afkomen. Informatisering is trouwens niet zaligmakend. De belangrijkste taak van OCMW’s is de begeleiding van hun klanten’, aldus Debast.
Mariette zal het worst wezen. Zij krijgt ondertussen haar pensioentje. En voor al die onbegrijpelijke brieven die in haar bus vallen, heeft ze ook een oplossing gevonden: haar schoonzoon leest die en doet wat er gedaan moet worden. Maar begrijpen doet ze het nog altijd niet. ‘In België hebben we recht op vanalles en nog wat, maar ze vergeten het ons wel te vertellen’, zegt ze. ‘En om te krijgen waar we recht op hebben, moeten we zelf papierkes zoeken en invullen. Waar is dat in godsnaam goed voor?’
Ann Peuteman
Vanaf 2004 hoeft niemand nog zelf zijn pensioen aan te vragen.
Meer dan de helft van de mensen die recht kunnen hebben op een leefloon, weet dat niet of vergeet het aan te vragen.
