‘Na het extreem lange pontificaat van Johannes Paulus II komt u samen om een nieuwe paus te verkiezen. Dit is een beslissend moment voor de katholieke Kerk van de 21e eeuw, vergelijkbaar met de bijeenkomst van het Tweede Vaticaans Concilie in de 20e eeuw.

Met Joseph Ratzinger, mijn voormalige collega uit Tübingen die nu prefect is van de Congregatie voor de Doctrine van het Geloof, ben ik waarschijnlijk de laatste theoloog van het Concilie die nog altijd volledig actief is. Vijfenveertig jaar geleden, in 1960, schreef ik een boek, Konzil und Wiedervereinigung, dat een richting aangaf voor veel van de deelnemers aan het Concilie. Ik hoop dan ook, waarde broeders, als een theoloog met een lange staat van dienst die ondanks al zijn kritiek op het beleid van de overleden paus altijd trouw is gebleven aan zijn Kerk, dat ik met u een aantal reflecties mag delen. Ik denk dat ze belangrijk zouden kunnen zijn voor de komende verkiezing.

Op het Tweede Vaticaans Concilie maakten we een onderscheid tussen de externe en interne problemen van de Kerk. De meerderheid van de katholieken zal het waarschijnlijk eens zijn met mijn visie dat de lijn van Johannes Paulus II met betrekking tot de wijdere wereld moet worden voortgezet. De volgende paus moet zeker ook de mensenrechten verdedigen, de wereldvrede promoten en bruggen bouwen met de andere religies. Maar hoe staan de dingen binnen in de Kerk?

Openhartige gesprekken met priesters en gelovigen in uw eigen bisdommen zullen u ervan bewust gemaakt hebben dat de interne toestand van de Kerk slechter is dan dertig jaar geleden. Keer op keer was het mogelijk om een contradictie te zien tussen de betrokkenheid van de paus bij de wijdere wereld en zijn gebrek aan betrokkenheid bij de mensenrechten, de vrede en de dialoog binnen de kerkgemeenschap. Betrokkenheid bij de rest van de wereld is natuurlijk makkelijker, omdat men zich dan kan richten tot het geweten van anderen, terwijl engagement binnen de Kerk, dat vraagt om zelfkritiek en gewetensonderzoek, mogelijk oncomfortabele consequenties heeft. De volgende paus zal mensen alleen maar kunnen overtuigen als hij de hervorming begint bij zichzelf en diegenen die hem omringen. Hervorming in hoofd en leden was een verzoek dat al in de Middeleeuwen werd geopperd.

Maar wat voor een paus heeft onze Kerk op dit moment nodig? Op die vraag zijn uw gedachten vast en zeker gericht. Ik zal alle vereisten opsommen in vijf criteria. Die heb ik niet zomaar gekozen. Ze zijn geörienteerd op het Nieuwe Testament, op de grote katholieke traditie en op het Tweede Vaticaans Concilie.

Een paus in overeenstemming met het evangelie

De huidige situatie is ernstig: in de meeste landen neemt niet alleen het aantal priesterwijdingen af, maar ook de identificatie van de jongere generatie en van vrouwen met de Kerk, ja zelfs de invloed van de Kerk op het publiek in het algemeen. Op dit moment hebben we een paus nodig die zich fundamenteel laat leiden door het evangelie van Jezus Christus, en die als gevolg daarvan oog heeft voor de behoeften van hedendaagse mannen en vrouwen.

Niemand wil terug naar de tijd van een middeleeuwse Kerk toen een pauselijke monarch, die nog op een theocratische manier heerste, dacht dat hij het absolute gezag had over de apostolische Kerken van het Oosten en de Kerken van het Westen, ja zelfs over het geweten van mannen en vrouwen, en dat hij wereldlijke overheden een moraal kon opleggen.

Ondanks al zijn toespraken en reizen is paus Wojtyla er niet in geslaagd om zijn onbuigzame inzichten, vooral inzake seksuele en huwelijksmoraal, ingang te doen vinden. Ze werden zelfs door de overgrote meerderheid van katholieken en nationale parlementen (bijvoorbeeld in Polen) bestreden. Alle verklaringen en disciplinaire sancties van het Vaticaan, elke openlijke of verborgen druk, haalden bijna niets uit. Integendeel, de evangelisatiecampagne leidde tot angst voor het spirituele imperialisme van Rome en droeg stilzwijgend bij tot de verwerping van de naam van God en zelfs van het christendom als culturele factor in de preambule van de Europese grondwet.

Met uw grote ervaring zult u weten dat de goed georganiseerde pauselijke bijeenkomsten er niet in geslaagd zijn om te verbergen dat er iets scheelt in onze Kerk. Het aantal priesters is aan het uitdunnen en er zijn weinig nieuwkomers om hun aantal op peil te houden; spoedig zal de Duitssprekende wereld niet meer het enige gebied zijn waar bijna tweederde van de parochies geen gewijde priester of regelmatige eucharistieviering meer heeft. De celibataire clerus is aan het uitsterven, en haar geloofwaardigheid is grondig aangetast door de pedofilieschandalen van de Verenigde Staten tot Oostenrijk.

Mijn eerste grote verzoek aan u doe ik in naam van velen: verkies een paus die niet vasthoudt aan middeleeuwse kerkwetten maar vaart op het kompas van het evangelie, dat vraagt om vrijheid, genade en liefdevolle vriendelijkheid in de behandeling van alle hangende problemen. Als de volgende paus het vertrouwen van de mensen wil winnen, moet hij niet alleen een formele, juridische en institutionele, maar een persoonlijke, relevante, charismatische autoriteit zijn.

In één woord, waarde broeders, verkies een paus in overeenstemming met het evangelie, die gewoon handelt zoals de Heer zelf handelde, van wie wordt gezegd: Ik ben de weg en de waarheid en het leven. (Johannes, 14.6)

Een collegiale mede-bisschop

We leven allang niet meer in de negentiende eeuw, toen mensen in Rome nog dachten dat ze het moderne liberalisme en socialisme moesten afweren met centralisering en bureaucratisering. Toen werd een poging ondernomen om, oog in oog met de moderniteit, het middeleeuwse, Contrareformatie-paradigma van de Kerk te herstellen. Ik herinner mij heel duidelijk de vele conversaties die ik tijdens het Tweede Vaticaans Concilie voerde met theologen en bisschoppen. Zij waren het erover eens dat centralisme, legalisme en triomfalisme verkeerde zijpaden waren. Dat moest tijdens het Concilie allemaal worden overwonnen.

Met uw grote ervaring weet u dat er de afgelopen decennia vaak is gezondigd tegen de geest van collegialiteit. Bisschoppen werden in het Vaticaanse keurslijf gedwongen, ten koste van hun geloofwaardigheid bij clerus en gelovigen.

Vandaar mijn tweede grote verzoek aan u: verkies een paus

– die de collegialiteit van de bisschop van Rome met de andere bisschoppen zal herstellen, een collegialiteit die de Kerk sinds de eerste eeuwen heeft gekend en die plechtig werd bevestigd door het Tweede Vaticaans Concilie;

– die de Kerk niet eenzijdig ziet als een machtsapparaat, zonder dialoog en echte democratie, maar als een gemeenschap van gelovigen, als het volk van God, met de paus en de bisschoppen tot hun dienst;

– die de kerkelijke taken dan ook niet ziet als heilig bewind (= hiërarchie), maar als een dienst (= diaconia) voor mannen en vrouwen;

– die zichzelf niet presenteert als een alleenheerser, maar als de leidende bisschop, belichaamd in het college van bisschoppen, ten dienste van de hele oecumene;

– die van zijn bisschoppen geen blinde gehoorzaamheid verwacht, maar hen ziet als goede herders, met een eigen verantwoordelijkheid, in associatie met de paus, die zichzelf in de eerste plaats identificeren met de mensen van hun bisdom en hun land in de geest van Jezus Christus.

In één woord, beste broeders, verkies een collegiale mede-bisschop. Want één is uw Meester en gij zijt allen broeders. (Mattheus, 23.8)

Een herder die vrouwen genegen is

Eerwaarde kardinalen, sinds het Tweede Vaticaans Concilie zult u zich ervan bewust zijn dat een efficiënt kerkbestuur de helft van het menselijk ras, de vrouwelijke helft, niet kan behandelen als tweederangsleden die zich stilzwijgend moeten onderwerpen aan de mannen.

Gelukkig zijn de dagen van het patriarchaat voorbij, toen vrouwen stilletjes accepteerden dat het aan de mannelijke beleidsdragers in de Kerk was om te bepalen wat hun aard en rol in de Kerk moet zijn. Vandaag, nu christelijke vrouwen geëmancipeerd raken, bepalen zij zelf hun rol, niet het minst in de Kerk. De dominantie van mannen en de onderdrukking van vrouwen kan in de hedendaagse Kerk niet meer gelegitimeerd worden, zelfs niet in naam van God de Vader en de man Jezus.

Karol Wojtyla, met zijn grote verering voor Maria, die werd bewonderd door sommige traditionele katholieke vrouwen, botste op de afwijzing van miljoenen moderne vrouwen. Aan de ene kant omdat hij van oordeel was dat ze door hun gebruik van contraceptie deel uitmaakten van de cultuur van de dood, anderzijds omdat hij verklaarde dat hun geslacht hen ongeschikt maakte voor een hoger ambt. Hij verkondigde zelfs dat dit de wil van God was, en een onfeilbare doctrine. Tijdens zijn pontificaat aanvaardden minder en minder vrouwen dat mannen in machtsposities hen als louter voorwerpen kunnen behandelen en bevelen.

Vandaar mijn derde grote verzoek aan u, uit naam van ontelbare mannen en vrouwen in onze Kerk: verkies een paus

– die seksisme en patriarchalisme in de Kerk en de verdeling van kerkleden in twee klassen verwerpt;

– die het recht van theologen om hun visie vrij uit te drukken garandeert;

– die zich onthoudt van moralistische oordelen over complexe problemen zoals contraceptie, abortus en seksualiteit;

– die het recht van ambtsdragers om te trouwen respecteert, een recht dat duidelijk gegarandeerd wordt in het Nieuwe Testament en de Kerk van het eerste millennium; en die het discriminerende verbod op het priesterhuwelijk, dat nog maar uit de elfde eeuw stamt, opnieuw bekijkt;

– die niet genadeloos gescheiden mensen die hertrouwd zijn permanent uitsluit van deelname aan de eucharistie;

– die het recht van religieuze vrouwen op hun eigen levensvorm en kledij erkent;

– die de wijding van vrouwen toelaat, wat in het licht van het Nieuwe Testament dringend nodig is in de veranderde omstandigheden van vandaag;

– die Humanae Vitae, de verderfelijke encycliek van Paulus VI over de pil, die ontelbare katholieke vrouwen van hun Kerk heeft vervreemd, corrigeert, en die expliciet erkent dat partners een persoonlijke verantwoordelijkheid dragen inzake geboortecontrole en de beslissing hoeveel kinderen ze hebben;

– die daarom de verschillende capaciteiten, roepingen en charisma’s in de Kerk ernstig neemt, want die zijn nodig om een gemeenschap van mannen en vrouwen in samenwerking op te bouwen.

In één woord, waarde broeders, verkies een paus die vrouwen genegen is. Want hierbij is geen sprake van (…) mannelijk en vrouwelijk: gij zijt immers één in Christus Jezus. (Galaten, 3.28)

Een oecumenische bemiddelaar

Eerwaarde kardinalen, zelfs diegenen onder u die uit een land komen met een katholieke meerderheid, zullen begrijpen dat sinds het Tweede Vaticaans Concilie zelfs de Rooms-Katholieke Kerk zich niet meer boven de andere mag zetten als de enige die verlossing brengt, als de enige ware Kerk van Jezus Christus. En u zult zeker katholieken kennen die niet langer kunnen aanvaarden dat Kerken zich tegen elkaar zouden afzetten omwille van bepaalde doctrinaire verschillen, en dat christenen elkaar zouden discrimineren, tot op het familieniveau, omdat ze tot verschillende gezindten behoren.

Voor vele christenen is er nu geen plaats voor

– een confessionele arrogantie inzake geestelijkheid die de acties van protestante of anglicaanse geestelijken (mannen en vrouwen, en vooral tijdens de eucharistie) als ongeldig beschouwt; die een huwelijk dat twee gezindten verbindt als een overtreding ziet; die actieve participatie aan een protestante eucharistie als een religieus vergrijp beschouwt; en die een strikt verbod wil op oecumenische zondagsdiensten;

– een confessionele verwerping van broederlijkheid die niet langer wordt begrepen en aanvaard door de grote meerderheid van christenen, katholieken en protestanten, ja die hen zelfs lijkt in te druisen tegen de geest van Jezus. Want van Jezus weten we dat hij iedereen aan zijn tafel uitnodigde, zelfs zij die door een hypocriete maatschappij waren uitgesloten.

Tijdens zijn lange pontificaat heeft Johannes Paulus II keer op keer gebaren van goede wil gesteld. En het bleek mogelijk om een gezamenlijke katholiek-lutheraanse verklaring over de Doctrine van Justificatie goed te keuren. Maar veel mensen waren teleurgesteld dat op deze oecumenische woorden en gebaren geen echte oecumenische daden volgden. Integendeel, vanwege de blijvende Romeinse aanspraak op de macht droegen de relaties met de Wereldraad van Kerken weinig vruchten, en de relaties met de Russisch-Orthodoxe Kerk waren beladen met de rooms-katholieke inspanningen om te missioneren.

Vandaar mijn vierde grote verzoek, mede in naam van vele vrienden in de andere christelijke Kerken: verkies een paus

– die de resultaten van de oecumenische dialoog tot de zijne maakt en ze actief in de praktijk brengt;

– die eindelijk de protestante en anglicaanse geestelijkheid erkent, zoals reeds lang wordt aanbevolen door oecumenische commissies en op vele plaatsen al in de praktijk wordt gebracht;

– die de veroordelingen uit de tijd van de Reformatie en de excommunicatie van Martin Luther herroept;

– die eucharistische gastvrijheid verwelkomt en promoot, alsook de verschillende vormen van praktische samenwerking die allang onopvallend in vele groepen en gemeenschappen bestaan.

In één woord, waarde broeders, verkies een oecumenische bemiddelaar als paus. Want het evangelie van Johannes zegt over alle gelovigen, Ik bid (…) opdat ze allen één zijn. (Johannes 17.21)

Iemand die garant staat voor vrijheid en openheid in de Kerk

Uiterlijk sinds Vaticanum II is de tijd voorbij dat men ons christelijk geloof de enige legitieme religie op aarde kon noemen, en het geloof van anderen zelfs in diskrediet kon brengen als het product van onwetendheid, zelfrechtvaardiging en zonde. Twee dingen zijn incompatibel met de geest van Jezus van Nazareth, die sympathie, zelfs liefde, toonde voor vele niet-joden:

– Europees kolonialisme, dat in naam van Christus schaamteloos en doelbewust andere religies en culturen heeft vernietigd, vooral in Latijns-Amerika en Afrika.

– Romeins imperialisme, dat oude apostolische en jonge christelijke Kerken probeerde te controleren, door hen een kerkelijk recht op te dringen dat in vele opzichten twijfelachtig was, en een streng gereguleerde liturgie, in plaats van de Kerk te ondersteunen bij het onderhouden, besturen en verspreiden van zichzelf.

Op veel van zijn reizen heeft Johannes Paulus II geregeld ontmoetingen met vertegenwoordigers van andere religies gehad. De vredesgebeden in Assisi die hij in 1986 en 2002 initieerde, waren hiervan belangrijke tekenen. Niettemin stond hij een door hem goedgekeurde doctrinaire uitspraak toe volgens welke niet-christenen objectief in een hoogst onvolmaakte situatie verkeerden. Dit heeft vele niet-christenen verontwaardigd en bracht grote schade toe aan de geloofwaardigheid van de paus. Het resultaat is dat hij, afgezien van zijn uitspraken over het jodendom en de holocaust, de kritische en zelfkritische dialoog met de wereldreligies op geen enkele noemenswaardige manier heeft vooruitgeholpen.

Vandaar mijn vijfde grote verzoek aan u, om een betere en meer vreedzame wereld tot stand te brengen: verkies een paus

– die met al zijn aanspraken op de waarheid geen aanspraak maakt op het monopolie van de waarheid;

– die de andere religies niet alleen wil onderrichten, maar die ook van hen wil leren, van hun esthetische, spirituele, liturgische, ethische, theologische en filosofische tradities, zonder enige syncretische verwarring;

– die de nationale, regionale en lokale Kerken een gepaste autoriteit toestaat, zodat ze hun levensstijl en organisatie volgens hun eigen verantwoordelijkheid kunnen vormgeven;

– die zelfs oncomfortabele vragen ernstig neemt en beantwoordt, zoals vragen die betrekking hebben op de bevolkingsexplosie, geboortecontrole en de onfeilbaarheid van de Kerk;

– die op deze manier niet het absolute primaat van de Romeinse macht vertegenwoordigt, maar het pastorale primaat van de dienst (naar het model van Johannes XXIII), vernieuwd in het licht van het evangelie en begaan met de waarheid.

In één woord, beste broeders, verkies iemand die garant staat voor de vrijheid en openheid in de Kerk. Want waar de Geest des Heren is, is vrijheid. (II Korintiërs, 3.17)

Conclusie

In tegenstelling met de tijd van Johannes XXIII en het Tweede Vaticaans Concilie overheersen in grote delen van onze Kerk vandaag pessimisme en defaitisme. Dat vervult mij met diepe bezorgdheid, aangezien ik mijn hele leven als theoloog heb gewerkt om het mensen mogelijk te maken ondanks grote teleurstellingen toch de hoop in onze Kerk te bewaren. Nu is het uiteraard aan u om de hoop van mensen te versterken en de Kerk uit de crisis te leiden door een nieuwe paus te verkiezen. Zo veel mensen in en buiten de katholieke Kerk verwachten dat de hervormingsimpasse wordt doorbroken, dat de aloude structurele problemen openlijk worden bediscussieerd, en dat er een oplossing wordt gevonden, ofwel door de nieuwe paus persoonlijk, of door de synode van bisschoppen, of ten slotte door een Derde Vaticaans Concilie.’

Hans Küng

‘De clerus sterft uit en haar geloofwaardigheid is aangetast.’

‘Zo veel mensen verwachten dat de impasse wordt doorbroken.’