Het Forum : plein in Rome, tussen Capitool en Palatijn, waar burgers samenkwamen om publieke zaken te bespreken en recht te doen.
Mijnheer Vermeersch, ook de voorbije week stond de actualiteit in het teken van de aanslagen in New York en Washington. Een daad van oorlog of van criminaliteit?
Etienne Vermeersch: Ik zou het in de eerste plaats als criminaliteit kwalificeren. Een oorlog in de traditionele betekenis is een gevecht tussen twee staten, of bij een burgeroorlog tussen twee bevolkingsgroepen. Een aanval door een bende gangsters of terroristen noemt men geen oorlog. Dat wel doen, is misleidend omdat er aan dat woordgebruik gevolgen verbonden zijn. Bij een daad van criminaliteit worden strenge regels gevolgd in het opsporen, aanwijzen, berechten en bestraffen van de schuldigen. In een oorlog zijn die regels minder strikt omschreven. Zo aanvaardt men gemakkelijker dat er slachtoffers vallen onder onschuldige burgers, de zogenaamde ‘ collateral damage‘. In recente grote oorlogen is het percentage burgerslachtoffers steeds gestegen. In de Eerste Wereldoorlog was dat rond de vijfentwintig procent, in de Tweede Wereldoorlog was het al de helft, en in Vietnam driekwart. Bovendien geeft men een oorlog hoofdzakelijk in handen van militairen, die minder oog hebben voor oorzaken en gevolgen op lange termijn.
Anderzijds kunnen de daders van deze aanslagen rekenen op een brede sympathie en mogelijk op steun van bepaalde regimes, waardoor het ook weer om meer gaat dan om een loutere daad van criminaliteit. Laten we het een actie sui generis noemen. Reden te meer om goed na te denken over de manier van vergelding, want de repercussies in de moslimwereld kunnen groot zijn. Als men bij het Verdrag van Versailles wat minder gestreefd had naar wraak op de Duitsers, had men de opkomst van het nazisme misschien kunnen vermijden. Dat de Amerikanen hebben gesproken over een ‘kruistocht’ en over ‘ Infinite Justice‘, de oneindige gerechtigheid die zowel voor christenen als voor moslims alleen aan God toekomt, waren al twee flaters. Dat belooft niet veel goeds.
Ondertussen proberen de Amerikanen de halve wereld mee te slepen in hun oorlog. Is Europa te volgzaam?
Vermeersch: De brutaliteit en het dodental van de aanslagen zijn zo groot dat je niet reactieloos aan de kant kan blijven. De dreiging van nieuwe terreur blijft, en de volgende keer kan de Europese Unie het doelwit zijn. Dus lijkt een gezamenlijke actie op zijn plaats. Enkel via internationale samenwerking is een betere controle van het terrorisme mogelijk. Dat betekent niet dat we de Amerikanen blindelings moeten volgen. Ze hebben een zware slag gekregen en willen die koste wat het kost teruggeven, maar het is niet duidelijk waar en aan wie. Dat is een gevaarlijk vertrekpunt. Europa moet ervoor ijveren dat ook de oorzaken van dit terrorisme worden weggewerkt. Er is het algemene frustratiegevoel van de moslimwereld, die al vele jaren geconfronteerd wordt met de economische en culturele superioriteit van het Westen. En de Arabische wereld voelt zich nog eens extra vernederd door de behandeling van de Palestijnen. Wat dat laatste betreft, is er maar één oplossing: Israël moet onvoorwaardelijk weg uit de Westoever en Gaza, en er moet onder internationale garantie een statuut voor Jeruzalem worden uitgewerkt. Pas dan heeft Yasser Arafat een kans om zijn extremisten in toom te houden.
Kan terrorisme gewettigd zijn?
Vermeersch: Niet in de strikte zin van het woord ‘gewettigd’. Dat iemand een onschuldig mens vermoordt, om wat voor reden ook, is nooit gewettigd. Maar daarmee is de vraag maar half gesteld. Als een kind wordt opgevoed voor galg en rad, bijvoorbeeld in een maffiamilieu, en later op bevel van de ‘peetvader’ een moord pleegt, is het niet alleen schuldig. Datzelfde geldt voor veel terroristen. Een Palestijns kind dat in kringen van Hamas of een jihad leeft, groeit op in een gevoel van eindeloze frustratie, en raakt overtuigd van het feit dat het niets te verliezen heeft. Voeg daar wat religieuze retoriek aan toe, en schotel een beeld voor van een plaats in de hemel die je met de strijd voor je geloof kan verdienen, en je brengt mensen zo ver dat ze als zelfmoordcommando’s gaan opereren.
De verantwoordelijkheid daarvoor ligt soms meer bij wie hem in die situatie gebracht heeft dan bij de dader zelf. In het geval van de Palestijnen zijn de Israëlische politici die de nederzettingenpolitiek hebben aangewakkerd uiteraard mede schuldig. Dat moet eens duidelijk gezegd worden. Aan de andere kant zouden de ulema’s van de moslimwereld eindelijk eens expliciet moeten stellen dat een aantal gedragingen in de huidige tijd onaanvaardbaar zijn. De koran is doordrongen van de geest van barmhartigheid, maar er staat ook veel agressieve taal in, gericht op de goddelozen en de ‘huichelaars’. Dat is dus vatbaar voor interpretatie. Moslims hebben geen hiërarchie en geen synodes, er is dus geen algemene gedragslijn. De enigen die die zouden kunnen voorhouden zijn de ulema’s, de korandeskundigen van de hele islamwereld. Ook zij moeten hun verantwoordelijkheid opnemen.
Vanuit de gezichtshoek van een terrorist was de actie in de VS een meesterwerk.
Vermeersch: Technisch gezien is dat juist, maar men heeft vooral gewezen op het absurde van zelfmoordacties, waarbij iemand met zekerheid zijn leven opoffert voor de goede zaak. Toch zijn die ‘onbegrijpelijke daden’ niet uniek. In de jaren zestig had je de zelfverbranding van boeddhistische monniken, en iedereen herinnert zich die van Jan Palach in Praag. Dat wekte in het Westen meer bewondering dan afkeuring op, en heeft ook tot navolging geleid. De aanslagen in de VS, en de gigantische impact die ze hebben, zullen bij andere terroristen allicht ‘roepingen’ veroorzaken. En dus zijn extra veiligheidsmaatregelen geboden. Ook aanvallen met chemische of biologische wapens vallen niet uit te sluiten. Dat is bewezen met de saringasaanslag in de metro van Tokio.
Osama Bin Laden heeft de anti-globalisten een beetje naar de achtergrond van de actualiteit verdrongen. Maar ook zij strijden tegen de Verenigde Staten.
Vermeersch: Niet uitsluitend, veeleer tegen het westers kapitalisme, maar alle verschillen in acht genomen, zijn er ook enkele punten van overeenkomst. De anti-globalisten hebben in grote mate gelijk met hun kritiek. Alleen kan je volgens mij de globalisering als zodanig niet tegenhouden, je moet ze beteugelen en corrigeren. Het WTK-bestel, dat is het wetenschappelijk, technisch en kapitalistisch bestel, breidt zich onverbiddelijk uit over de hele aarde. Het gevaarlijkste facet daarvan is het creëren van grote verschillen. Het kapitalistisch systeem drijft op concurrentie, wat betekent dat de sterksten het winnen van de zwaksten. Die scheiding tussen sterken en zwakken is meestal een en dezelfde kloof die door alle domeinen van de samenleving loopt. Pater Jean-Baptiste Lacordaire stelde in zijn tijd al: ‘Entre le fort et le faible, c’est la liberté qui opprime et c’est la loi qui affranchit.’ De volledige economische vrijheid zoals neoliberalen die soms propageren, staat ten dienste van de sterksten. Binnen de staat wordt dat beperkt door de wet, die bescherming biedt aan de zwaksten. Onder meer via de sociale wetgeving, de jongste tijd ook door strengere milieureglementering.
Maar op wereldniveau is er geen wet die de strijd tussen sterk en zwak binnen de perken houdt. Er zijn internationale overeenkomsten, zoals in de Wereldhandelsorganisatie, maar daarin hebben de machtigen het hoge woord. In sectoren als landbouw en voedselvoorziening, geneesmiddelenindustrie en zo meer, staan kleine landen en kleine producenten volkomen machteloos tegenover grote multinationals. Die mogen dan wel zorgen voor een efficiëntere productie, zoals ze met hun genetisch gemodificeerde organismen misschien de voedselproductie fors kunnen opdrijven, maar de keerzijde daarvan is dat ze veel te veel macht verwerven en volledige samenlevingen ontwrichten.
In die zin kan je zeggen dat men niet de globalisering zelf, maar de blinde globalisering moet bestrijden. Er is een democratische controle vanwege de wereldbevolking nodig. De aanslagen op het WTC en het Pentagon zijn tot op zekere hoogte een uiting, zij het een misdadige, van een vergelijkbare frustratie. En ze waarschuwen de economische grootmachten dat ze niet onkwetsbaar zijn, hoeveel geld en militaire macht ze ook bezitten.
In eigen land is er beroering in het onderwijs over het optrekken van de prepensioenleeftijd, en over een studie naar de objectiveerbare verschillen tussen openbaar en vrij onderwijs. Daaruit blijkt dat een leerling in het openbare net heel wat meer kost en gesubsidieerd wordt dan een in het vrij onderwijs.
Vermeersch: Mogelijk zijn er goede redenen om de vervroegde-uitstapleeftijd op te trekken, maar de manier waarop deze maatregel is genomen en meegedeeld getuigt niet van veel doordachtheid en tact. Dat zoiets getrapt en omzichtig moet gebeuren, ligt toch voor de hand. Daar halsoverkop een staking tegen uitroepen, vind ik evenmin gelukkig. Er mag eerst wat overleg zijn. Terloops gezegd: dat geldt zeker voor de artsenstaking. Als je ziet welke enorme verbeteringen Frank Vandenbroucke (SP) al heeft gerealiseerd, is de reactie van sommige artsen onverantwoord.
De studie over de objectiveerbare verschillen in het onderwijs heb ik nog niet kunnen inkijken. Ik ga af op wat ik in de pers heb gelezen, en dat doet mijn wenkbrauwen fronsen. Volgens het rapport zouden de verschillen in kostprijs niet volledig geobjectiveerd kunnen worden. Dat zou me sterk verbazen. Openbare scholen hebben de verplichting voor iedere leerling, waar die ook woont, de mogelijkheid te bieden om op een redelijke afstand van zijn woonplaats de lessen te volgen die hij kiest. Als in een plattelandsgebied één leerling Latijn en Moraal wil volgen, moet een openbare instelling daarvoor instaan. Alle kinderen verdienen immers een gelijke behandeling. Het vrije net heeft die verplichting niet. Dit leidt tot veel kleinere scholen bij de openbare netten. Openbare scholen zijn ook verplicht iedereen te aanvaarden. Er is dus een grotere kans op zwakke of onhandelbare leerlingen, of op kinderen met taalachterstand. Zowel deze taken als de ongelijke grootte van de scholen leiden tot uiteenlopende uitgaven, niet alleen voor personeel maar ook voor infrastructuur en werking. Tussen openbare en vrije scholen zijn er dus heel veel objectieve verschillen. Wat niet belet dat men overal zuinig met de middelen moet omspringen. Het is bijvoorbeeld een feit dat energieverspilling nog veel voorkomt.
De rechtbank in Dendermonde heeft twee juweliers vrijgesproken die op inbrekers hadden geschoten. Rechter Freddy Troch haalde in zijn vonnis ongemeen scherp uit naar de politiek, omdat die te weinig doet om de veiligheid van de burger te garanderen.
Vermeersch: Ik kan erin komen dat een rechtbank verzachtende omstandigheden aanvaardt voor de reactie van juweliers die al meerdere keren overvallen zijn. Angst of woede kunnen mensen tot daden brengen die ze in koelen bloede niet zouden plegen. Maar dat is niet hetzelfde als zeggen: van nu af aan mag je in die omstandigheden op inbrekers schieten, want zo is deze uitspraak hier en daar wel voorgesteld. Dat de rechtbank een uitzondering aanvaardt, wil niet zeggen dat de algemene regel veranderd is. Om dezelfde reden ben ik geen voorstander van het wetsvoorstel van Servais Verherstraeten (CVP), die het recht op zelfverdediging wil uitbreiden tot de verdediging van goederen. Laat ook dat maar een uitzondering blijven. De uithaal van Freddy Troch naar de politiek vind ik vreemd. Voor een aanval op de politieke wereld in het algemeen, zoals de media hebben bericht, lijkt een vonnis mij niet het gepaste middel.
Etienne Vermeersch is ethicus.
ETIENNE VERMEERSCH
Koen Meulenaere
