Theater en literatuur in prime time, Veertiendaagsen van de hoffelijkheid en een quizassistente die ontslagen wordt omdat ze tuchteloosheid uitstraalt: de beginjaren van de Vlaamse televisie.

Een kleine studio, slechts bereikbaar via een lift, van waaruit de programma’s live uitgezonden worden. Tijdens de opname van het ene programma wordt in de andere helft van de studio het decor gebouwd voor de volgende uitzending. Voor de eerste rechtstreekse buitenopnamen moet, bij gebrek aan reportagewagens, het studiomateriaal uitgebroken worden.

Zo begint de publieke televisie in 1953 haar eerste uitzendingen. Ze zal snel uitgroeien tot een van de belangrijkste socio-culturele instellingen van het moderne Vlaanderen. Een halve eeuw later staat diezelfde publieke omroep ter discussie. Voor- en tegenstanders verwijzen daarbij naar het verleden van de televisie, hoewel ze niet precies lijken te weten hoe dat eruitzag. Ze houden er ook geen rekening mee dat de publieke omroep gesitueerd moet worden in de toenmalige maatschappij. En die zag er helemaal anders uit dan nu.

Hoe waren de eerste twintig jaren van de publieke televisie en welke rol wilde ze spelen in de maatschappij? Hilde Vandenbulck, verbonden aan het departement communicatiewetenschappen van de KU Leuven, heeft deze periode onderzocht. In het begin van de jaren ’50 kan Vlaanderen nog niet als een volwaardige natie worden beschouwd. De Franssprekende burgerij heeft de overhand. Door het groeiende economische overwicht van Vlaanderen op Wallonië groeit het Vlaamse bewustzijn. De publieke omroep wilde bijdragen tot de vorming van die Vlaamse identiteit en aan de opvoeding van de Vlamingen tot moderne burgers.

De televisie is een zeer geschikt medium voor deze ‘volksverheffing’ en de intellectuelen maken er dankbaar gebruik van. De publieke omroep moet een dienst in het algemeen belang zijn, maar hij wil ook een soort ‘spreekbuis van de natie’ zijn – Vlaanderen wordt door de ogen van Vlamingen aan Vlamingen kenbaar gemaakt. De Vlaamse cultuur moet op een hoger niveau getild worden en wel door het Vlaamse volk schoonheid te bieden. In de eerste tien jaren van zijn bestaan wil de omroep ook populair zijn. Ofschoon die drang nooit verdwijnt, raakt die wel steeds meer naar de achtergrond ten gunste van het bevestigen van de Vlaamse identiteit en het verheffen van het volk. Dat probeert de publieke omroep op drie manieren te bereiken.

Vergroten van de kennis. Het journaal als een Vlaams perspectief op de wereld krijgt een ereplaats. De publieke omroep hecht veel waarde aan een eigen nieuwsuitzending. Na verloop van tijd komen er actualiteitenprogramma’s als Panorama en Problemen van Nu bij. Niet alleen het wereldnieuws wordt uitgezonden, er is ook veel aandacht voor het kleine nieuws uit alle regio’s van het land. Het doel van programma’s als Echo: Uit onze Gouwen is dat Vlamingen zichzelf kunnen herkennen en dat ze kennis maken met de leefwereld van landgenoten in andere provincies. Verder dragen Vlaamse series als Schipper naast Mathilde zeker bij tot het Vlaamse wij-gevoel. Maar zelfs de ontspannende programma’s hebben altijd een educatieve ondertoon. De grootste groep wordt gevormd door het televisietoneel, een vorm van hoogculturele ontspanning die nu verdwenen is.

Verspreiden van hoge cultuur. Er is niet alleen aandacht voor de Vlaamse cultuur, maar ook voor de internationale. De Vlaming moet en zal een kunstminnaar worden. Programma’s over klassieke muziek, toneel, theater en literatuur nemen een ruime plaats in en worden in prime time uitgezonden. Amusementsprogramma’s, zoals Amerikaanse series, worden steeds tussen culturele of educatieve uitzendingen geprogrammeerd. Ze dienen als een lokmiddel voor de belangrijkere programma’s eromheen en worden slechts mondjesmaat uitgezonden. Ten slotte worden films nauwkeurig geselecteerd en ze krijgen een advies van de BRT en van de Katholieke Filmliga over de geschiktheid voor bepaalde kijkers. De meeste films worden alleen geschikt bevonden voor volwassen kijkers.

Goede manieren, zeden en gewoonten. De programma’s die zorgen voor ontspanning vormen het grootste gevaar voor verloedering. Dus moet er juist daarin extra aandacht zijn voor het opvoedende aspect. De televisiemakers gaan zo ver dat ze overtredingen bestraffen. Zo zorgt Carla Walschap voor opschudding door in een liefdadigheidsprogramma in een lange broek te verschijnen en wordt de populaire quizassistente Lilly ontslagen wegens de tuchteloosheid die ze zou uitstralen.

Ook op het gebied van de taal komt dit beleid duidelijk naar voren. Televisiepresentatoren moeten onberispelijk Nederlands spreken. Een erg direct voorbeeld van de manier waarop men de Vlaming wil opvoeden is de ‘Veertiendaagse van de wellevendheid’ waarin ‘Juffrouw Hoffelijkheid’ op zoek gaat naar postbedienden en politieagenten om hun vriendelijkheid te testen of waarin de ‘Ridder van het stuur’ de meest hoffelijke autobestuurders opzoekt.

De educatieve doelstellingen van de publieke omroep worden steeds belangrijker. Het brengen van ontspanning verdwijnt meer naar de achtergrond waardoor tegen het eind van de jaren ’60 een uittocht naar Nederlandse zenders ontstaat. Toch zijn de Vlaamse kijkers niet ontevreden met het televisieaanbod. Voor veel programma’s hebben ze zeker waardering, maar ze missen het pure amusement. De publieke omroep heeft zijn opvoedende rol niet los willen laten, terwijl de kijkers ook behoefte hebben aan ontspanning.

In de loop van de jaren is er steeds meer kritiek gekomen op de publieke omroep, maar Vandenbulck vindt de kritiek niet geheel terecht. De giftige pijlen die in de laatste tien, vijftien jaar zijn afgeschoten op de publieke televisie, blijken deels op het verkeerde doel gericht. In het publieke omroep-debat wordt in feite een maatschappijmodel, waar die televisie een belangrijk deel van uitmaakt, bekritiseerd. De discussie over de toekomst van de publieke omroep moet dan ook worden gevoerd in het kader van de behoeften en verwachtingen van de hedendaagse samenleving. Men kan zich trouwens afvragen hoe die samenleving er uit zou zien, indien de pioniers minder moed hadden getoond.

Maaike Schwering

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content