‘Russisch gas sluit je alleen af als het oorlog is’

De oproep zal de komende weken steeds luider klinken: Europa moet zijn tanden laten zien aan Rusland. Stop de Europese afhankelijkheid van Russisch gas, dan tref je de Russen in hun portemonnee, hoor je in politieke kringen. Kan niet, vinden experts. ‘Dan schiet de EU zich in de voet.’

Quizvraag: wie was eind jaren tachtig, in volle Koude Oorlog, de belangrijkste gasleverancier van het vrije Europa? Antwoord: de Sovjet-Unie. De Russen leverden liefst driekwart van het West-Europese gas, en werden als een bijzonder betrouwbare leverancier beschouwd. Dat twee ideologische aartsvijanden, die een arsenaal kernraketten op elkaar richtten, gewoon zaken konden doen, is een belangrijke les. Politiek en gas, dat zijn gescheiden domeinen. Ook vandaag, nu het in Oekraïne brandt en Europa weer in de ban komt van het oude rode gevaar.

Niet iedereen heeft die les onthouden. Volgende week vindt de bijeenkomst van de G7, de vergadering van de grootste economieën ter wereld, plaats in Brussel en niet in het Russische Sotsji, net omdat Rusland van de top geweerd werd vanwege de perikelen in Oekraïne. Belangrijk agendapunt: de vermindering van de Europese afhankelijkheid van Russisch gas, vandaag goed voor een kwart van onze invoer. Ook de Europese Raad buigt zich eind juni over het onderwerp. Via de gashandel moeten er financiële sancties komen tegen Rusland, klinkt het hardop. Maar hoe realistisch is dat?

‘Het zijn vooral de Amerikanen die weer in Koude Oorlogmodus komen en erop hameren dat de EU snel minder Russisch gas zou importeren’, zegt Lucia Van Geuns, verbonden aan het Energy Programme van de Nederlandse denktank Clingendael. ‘Maar dat is een luxe die Europa niet heeft want je kunt niet zomaar elders gas halen, zoals je dat met olie doet. Vloeibaar gas kan dan wel met tankers worden aangevoerd, maar dat is een erg duur proces en er zijn niet genoeg installaties die zo’n grote extra import kunnen verwerken. Stel dat je als sanctie de Brotherhood-pijplijn door Oekraïne afsluit. Dan ontwricht je wél de landen die daarop aangesloten zijn, economisch en maatschappelijk. Bij economische sancties, zoals die tegen Iran, verbiedt de overheid om nog zaken te doen met sectoren van een bepaald land. In het geval van het Russische gas sluit je dan niet één pijplijn af, maar heel Gazprom, de Russische gasleverancier. Dan zitten we in een scenario waarin de EU als een soort superstaat niet alleen aan de lidstaten maar ook aan de private energiebedrijven à la GDF Suez, die langdurige contracten hebben afgesloten met Gazprom, oplegt dat ze hun gas maar elders moeten halen. Dat doe je alleen bij grote calamiteiten, als het oorlog is, anders schiet Europa zich in de voet.’

Betrouwbaarheid

Ook volgens Thijs Van de Graaf van de UGent zijn sancties via de gasaankopen geen goed idee. ‘Rusland is tenminste altijd een betrouwbare leverancier geweest. Dat kun je van andere landen vanwaar Europa gas importeert – Algerije en Libië bijvoorbeeld – niet altijd zeggen. Misschien is Oekraïne wel de onbetrouwbare schakel in onze gasrelaties, en niet Rusland.’ Het is een publiek geheim dat Oekraïne bijzonder inefficiënt met het gas omspringt, en de corruptie in de sector welig tiert. Oekraïne is zelf een bescheiden gasproducent en zou grotendeels zelfvoorzienend kunnen zijn, maar heeft enorme schulden bij Gazprom die de internationale gemeenschap waarschijnlijk zal helpen aflossen. ‘Laten we niet vergeten dat dit in de eerste plaats een conflict is tussen Rusland en Oekraïne,’ zegt Van Geuns, ‘en niet tussen Rusland en de EU.’ Van de Graaf gaat nog verder: ‘Misschien moeten we kiezen voor Russisch gas dat niet langer door Oekraïne passeert, maar rechtstreeks naar Europa gaat, bijvoorbeeld via de Nord Stream-pijplijn in de Baltische Zee.’

Een gegarandeerde aanvoer, daar draait het dus om. Ja, er is schaliegas gevonden in de VS, maar of dat genoeg is om het Russische gas te vervangen en wanneer het exporteerbaar is, is veel minder duidelijk. Ja, er komt weldra Azerbeidzjaans gas via Turkije binnen, maar ook daar zijn er veel vraagtekens. En ja, ook Europa heeft schaliegas, maar in het Westen wil de publieke opinie er niet van weten en in landen als Polen blijken de voorraden veel kleiner dan gedacht.

Wat weten we wel zeker? Dat de Russische infrastructuur er ligt, en dat ze betrouwbaar is. En dat een nieuwe pijplijn zoals Nord Stream zo veel geld heeft gekost (niet het minst aan de Duitse, Nederlandse en Franse gasbedrijven) dat eraan morrelen voor een financiële kater zou zorgen, ook aan Europese kant.

Vorige week stelden de Russen alvast een deel van hun inkomsten veilig. Na jaren van onderhandelen sloot het een gasdeal met China, waardoor het de gasvelden in Oost-Siberië kan ontwikkelen voor de Aziatische markt. ‘De crisis met de EU zal de Russen wel wat toegeeflijker hebben gemaakt in de onderhandelingen met de Chinezen over de gasprijs’, vermoedt Van de Graaf. ‘Maar met de deal toont het dat het niet diplomatiek geïsoleerd staat en het ook andere klanten kan vinden voor zijn gas. Met Vladivostok als gashaven kan het landen als Zuid-Korea en Japan aanleveren, die daar al lang op zitten te wachten.’ Japan schuift volgende week trouwens mee aan op de top van de G7. En daar zouden sancties tegen Rusland worden uitgesproken, dacht u?

Interne markt

Heeft Europa dan niets in zijn mouw zitten dat het kan uitspelen? ‘Natuurlijk wel’, zegt Van de Graaf. ‘Het kan best dat de aanleg van de nieuwe South Stream-pijplijn door de Zwarte Zee hierdoor in het gedrang komt. Bovendien klopt het wel dat de Russen ons geld evenzeer nodig hebben als wij hun gas. Mochten wij de gasinvoer stilleggen, dan houdt de Russische economie het niet lang vol.’

Alleen kunnen we dat niet, omdat Europa te weinig heeft geïnvesteerd in zijn interne markt. Om een tijdelijk gebrek aan gas uit Rusland te compenseren, zouden we de afhankelijke landen uit de brand moeten kunnen helpen met voorraden of importstromen van andere Europese landen (België, bijvoorbeeld, heeft amper of geen Russisch gas, maar een divers aanbod van leveranciers, met onder meer in Zeebrugge een LNG-terminal en een gasvoorraad in Loenhout waar we maanden mee voort kunnen). Het probleem is dat er niet genoeg pijpen liggen tussen de Europese landen om het gas verder te sturen.

‘Toen Tsjechië tijdens de gascrisis van 2009 zonder gas kwam te zitten, kon zelfs Nederland – dat zo veel gas heeft – het niet helpen’, bevestigt Van Geuns. ‘Het gas raakte daar gewoon niet. Sindsdien is er wel bijgebouwd, maar niet genoeg. Als we ooit minder afhankelijk willen zijn van Russisch gas ligt dáár de sleutel: bij een betere interne markt.’

Die kwestie geldt ook voor elektriciteit. De behoefte aan een betere infrastructuur is al jaren duidelijk, het beleid is dat niet. ‘Als de Europese Commissie haar plan voorstelt voor een verminderde afhankelijkheid van Rusland zal het ook over betere verbindingen in het elektriciteitsnet gaan’, zegt Van de Graaf. ‘Als we bijvoorbeeld de waterkracht uit Scandinavië op het continent krijgen, is er minder behoefte aan gasgestookte elektriciteitscentrales. Maar energie is een bevoegdheid van de lidstaten, en die zijn hopeloos verdeeld. Italië gebruikt onder andere nog aardolie om elektriciteit op te wekken, in Polen is steenkool belangrijk, in Duitsland hernieuwbare energie, en in Frankrijk kernenergie. Oostenrijk zet in op waterkracht, het Verenigd Koninkrijk nu ook op schaliegas. Die verdeeldheid werkt de interne markt tegen: bedrijven die zwaar moeten investeren hebben geen zekerheid over de richting die de Europese markt over enkele decennia uitgaat. Als je daar de Russische kwestie nog bijvoegt, dan wordt het nog ingewikkelder. Wat kan de EU bijvoorbeeld nog verwijten aan Polen, dat met milieuonvriendelijke steenkool werkt? Steenkool maakt de Polen onafhankelijk van Rusland.’

De EU doet er dus goed aan om van de gashandel geen symbooldossier te maken. ‘Je moet je goed realiseren wat je doet als je de relatie met Rusland wilt herdefiniëren’, zegt Van Geuns. ‘Voor onze olie zijn we nog afhankelijker van de Russen dan voor ons gas. Het is dus in ieders belang om op een zakelijke manier met Rusland te blijven praten.’

DOOR JELLE HENNEMAN

‘Europa heeft niet de luxe dat het de import van gas uit Rusland kan opzeggen. Je kunt niet zomaar elders gas halen.’

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content