Op 9 mei brengt Vladimir Poetin een bezoek aan de Krim, voor het eerst sinds het opnieuw Russisch grondgebied is. In het zuidoosten van Oekraïne blijven het geweld en de chaos intussen aanhouden. ‘De enige haalbare oplossing is een federale staat’, vindt Rusland- en Oekraïnekenner Anatol Lieven.
Welke kant het met Oekraïne zal uitgaan de komende weken is moeilijk te voorspellen. Escalatie tot een burgeroorlog, Russische invasie, complete splitsing…. Allerlei scenario’s doen de ronde. Feit is dat het referendum er op 11 mei in Donetsk en Loegansk zal komen en dat – normaal gesproken – op 25 mei nationale verkiezingen volgen.
Volgens peilingen van het Instituut van Sociaal Onderzoek en Politieke Analyses in Donetsk eind maart is 50,2 procent in Oost-Oekraïne nog altijd voor de eenheid van het land en maar 4,7 voor een onafhankelijke republiek Donetsk. 18,2 procent wil zich bij Rusland aanhechten, 15,5 procent ziet meer heil in een federale staat.
Nu lijken die cijfers er totaal niet toe te doen, want het gaat de initiatiefnemers van het referendum er in de eerste plaats om de nationale verkiezingen te boycotten. Kiev zal de uitslag van het referendum sowieso niet als legaal beschouwen, hoewel de regering wel bereid is meer autonomie aan de oostelijke regio’s toe te kennen.
In de Oekraïense hoofdstad zelf zitten ze dan weer met een groeiende verdeeldheid in de Maidanbeweging. Verschillende groeperingen die erbij waren toen president Viktor Janoekovitsj werd afgezet, kijken nu vol wantrouwen naar de interim-regering. Ze beschuldigen de nieuwe machthebbers ervan even corrupt te zijn als hun voorgangers en ze hebben niet veel vertrouwen in de komende verkiezingen. Dus blijven ze op het Maidanplein zitten. Zoals hun tegenstanders aan de andere kant van het land in de bezette gebouwen blijven zitten. Rusland kijkt toe en wacht af, met zo’n 40.000 militairen aan de grens.
De VS beschuldigen Rusland er intussen van het Oekraïense luchtruim meermaals te hebben geschonden. De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken John Kerry spreekt grimmige taal dat elke millimeter NAVO-grond met hand en tand verdedigd zal worden. Ondanks nieuwe economische sancties van de VS en Europa, lijkt de Russische president Vladimir Poetin er nog altijd niet van onder de indruk. Al beweert voorzitter van de Europese Raad Herman Van Rompuy dat de strafmaatregelen wel degelijk werken en dat Rusland aan de rand van een economische recessie staat.
‘Pffff, wie in godsnaam is Herman Van Rompuy?’ smaalt Anatol Lieven, hoofd oorlogsstudies aan het Britse King’s College en Rusland- en Oekraïnekenner. ‘Geen hond in Rusland die de man kent. Feit is dat Europa op alle fronten heeft gefaald wat Oekraïne betreft. We zijn in de eerste plaats veel te traag. 28 landen die samen moeten beslissen welke sancties er moeten worden genomen, kost tijd. En zijn er dan eindelijk maatregelen, dan hebben ze weinig nut. Want ze zijn niet zo verregaand dat Rusland onder werkelijk zware druk komt te staan en de financiële banden met Europa doorknipt. We willen voorkomen dat de Russische gaskraan naar Europa wordt dichtgedraaid omdat de hele wereldeconomie eronder zou lijden. Intussen zoekt Rusland toenadering tot China. Niet alleen om gas aan te verkopen, ook als bondgenoot.
‘Europa faalt ook omdat er totaal geen politiek plan achter de economische sancties zit. De strafmaatregelen moeten samengaan met serieuze diplomatie, met voorstellen die de Russen kunnen accepteren. Niet met de holle retoriek die er nu mee gepaard gaat. Dat zal Poetin niet doen bezwijken.’
Euraziatische Unie
John Kerry mag dan spierballentaal uitslaan, weinigen geloven dat Rusland straks werkelijk Oekraïens grondgebied zal binnenvallen. ‘Behalve als het Oekraïense leger serieus de aanval inzet tegen de opstandelingen in het oosten’, zegt Lieven. ‘Dan bestaat die kans wel degelijk. Want Rusland zal zeggen dat het zijn burgers moet beschermen en dus zal terugvechten, net als in Georgië in 2008. Mocht dat gebeuren, dan is het afwachten waar de Russen zullen stoppen. Is dat na de Donbasregio, of nemen ze ook Kharkov in? En trekken ze daarna misschien verder naar Transnistrië, tot ze aan de grenzen met Europa staan?’
Hoe dan ook, Europa zal Oekraïne in oorlog niet bijstaan, betoogt Lieven. ‘We zijn veel te verdeeld. Duitsland wil geen serieuze sancties vanwege zijn export naar Rusland, en in Engeland wassen ze nog altijd Russisch geld wit. Terwijl Polen en Zweden er juist weer op aandringen dat Oekraïne met geweld de opstandige oostelijke provincies terugneemt. Compleet onverantwoord, dat is nu net het laatste wat Oekraïne moet doen. Toch moet er iets gebeuren. Het gaat om ons continent, onze verantwoordelijkheid. Maar het ziet ernaar uit dat we voor de tweede keer – na de oorlog in voormalig Joegoslavië begin jaren negentig – zwaar in de fout gaan. Het verschil met Joegoslavië is dat de VS daar op het laatst alsnog een positieve rol speelden. Dit keer gooien ze alleen maar olie op het vuur, zonder enig idee hoe ze dat vuur kunnen controleren.’
Een scenario zoals op de Krim een paar weken geleden is in Oost-Oekraïne evenwel hoogst onwaarschijnlijk, denkt Lieven. ‘Poetin is niet uit op annexatie. Hij heeft belang bij een onafhankelijk Oost-Oekraïne zodat hij zijn invloedssfeer in het land kan vergroten. Een blok van pro-Russische provincies in Oekraïne zou een federatie kunnen afdwingen. Als Rusland daar macht over heeft, heeft het de facto ook invloed op het Oekraïense buitenlandbeleid. Er zal geen enkele belangrijke politieke beslissing in Oekraïne meer worden genomen zonder goedkeuring van de Russen en Russisch sprekende minderheden in het land. Want die minderheden hebben een grote machtige broer aan de zijlijn staan.’
Poetin wil uiteindelijk komen tot één groot landenblok – naar het voorbeeld van de Europese Unie – van Wit-Rusland, Kazachstan en zo veel mogelijk voormalige Sovjetlanden, stelt Lieven. ‘Bedoeling is dat die Euraziatische Unie straks een grote internationale rol speelt, als tegenhanger van de VS, Europa en China. Maar Poetin zal het idee moeten opgeven om Oekraïne in de Euraziatische Unie te betrekken. Dat zou alleen maar nieuw geweld in het land veroorzaken. Anderzijds is het even gevaarlijk als Oekraïne een anti-Russische bufferstaat zou worden. Zowel Europa als Rusland moet gas terugnemen. Oekraïne is het best af bij wat het al was, een plek in het midden die zowel banden heeft met Europa als met Rusland.’
Taak voor Duitsland?
Een federale staat is volgens Lieven de enige oplossing voor Oekraïne als de regering in Kiev een burgeroorlog of de totale splitsing van het land wil voorkomen. ‘Er is toch niets mis met een federatie? Ik zou niet weten waarom het niet in Oekraïne kan. Duitsland is een federatie, België, de VS, India… Duitsland zou trouwens het geknipte land zijn om een voorstel voor een federale staat in Oekraïne op te werpen. Net omdat het zelf een federatie is, maar ook omdat Duitsland het meeste belang heeft bij een goeie relatie met Rusland en Oekraïne. Daarbij is het ook het meest verantwoordelijke land van Europa. Al denk ik niet dat de Duitsers het lef hebben om die taak effectief op zich te nemen. Maar goed, de andere optie is Oekraïne koste wat kost bijeenhouden. Dat zullen de pro-Russische opstandelingen in het oosten nooit accepteren. Dus móét Kiev hen wel een alternatief geven waarmee ze kunnen leven. Om de bezettingen van de straatmilities te doen stoppen, moet een voorstel voor een federaal model worden aangenomen, gevolgd door een provinciale stembusgang voor een autonome provinciale regering. Oekraïne zit gewrongen in een spiraal van geweld. Het zal moeten terugkeren naar een democratische oplossing. Daarom zijn de komende verkiezingen zo belangrijk, hoe eerlijk of oneerlijk ze ook zullen verlopen.’
DOOR JOANIE DE RIJKE
‘Zowel Europa als Rusland moet gas terugnemen.’
