Met alle zelfmoordaanslagen, grensconflicten en heilige oorlogen zou je haast vergeten dat het Midden-Oosten de bakermat is van machtige dynastieën en schitterende culturen. De tentoonstelling ‘7000 jaar Perzische kunst’ in Gent geeft een beknopt maar vaak verrassend overzicht.
Het Nationaal Museum van Teheran is bijzonder gul geweest. Voor het eerst sinds de val van de sjah in 1979 leent het zo’n ruime selectie archeologische kunstschatten uit. Uit de vroegste millennia (6500-1000 v. Chr.) zijn er verrassend veel voorwerpen. Niet alleen potten in aardewerk, maar ook juwelen en een 5000 jaar oude piepkleine haas in witte steen. Hoewel het vaak om gebruiksvoorwerpen gaat, hebben vele stukken een grote artistieke zeggingskracht. Een minuscuul beeldje van een vrouw bijvoorbeeld, met ter hoogte van haar borsten opgeplakte klei die een baby voorstelt. Eenvoudige vormen met een krachtige expressie. Een zelfde gevoel krijg je bij een uit klei geboetseerde biddende man. Het hoofd heeft verregaand geabstraheerde trekken; het gezicht is gevormd uit grote vlakken en voorzien van een lange rechte neus die bovenaan uitloopt in twee halvemaanvormige inkepingen die de ogen voorstellen. Onderaan een glimlachende, smalle mond. Dergelijke beelden roepen onmiskenbaar associaties op met de 20e-eeuwse beeldhouwkunst.
De rolzegels vertonen al veel meer raffinement. Heren van stand rolden er 3000 jaar lang hun handtekening mee uit. De voorstellingen verhalen over wisselende culturen, wisselende ideeën over godsdienst, nieuwe stilistische inzichten. Archeologen hebben duizenden (afdrukken van) rolzegels teruggevonden. Dat maakt een verfijnde typologie mogelijk. De zegels blijken daardoor ook heel nuttig te zijn als gidsfossiel bij het dateren van archeologische lagen.
Technisch briljante stukken komen uit Luristan (West-Iran). De bronscultuur die daar in het eerste millennium v. Chr. ontstond, trekt de aandacht door haar totemistische en fantastische voorstellingen van mens en dier. Een Belgisch archeologisch team voerde tussen 1965 en 1979 vijftien campagnes uit in de regio. Luristan was zeker geen alleenstaand fenomeen. Toch kunnen naburige culturen door hun rigide en schoolse vormgeving niet op dezelfde belangstelling rekenen.
Een artistiek hoogtepunt bereikten de Achaemeniden (6e – 4e eeuw v. Chr.), een dynastie met beroemde vorsten. Darius I (350 v. Chr.) is ongetwijfeld de bekendste, een bezield en visionair man. Hij liet koninklijke routes bouwen om een snelle communicatie te garanderen. Met zijn eenvormige muntsysteem was hij de invoering van de euro duizenden jaren voor. In een wereldrijk dat reikte van de Donau tot Indië was dat trouwens geen overbodige luxe. Zijn paleis in Persepolis was zes hectaren groot. Een aantal fragmenten in Gent geven zowel de kwaliteit van de beeldhouwkunst als het monumentale karakter weer. Vandaag merken we daar niks meer van, maar alle gebouwen en sculpturen waren beschilderd. Een kakofonie van kleuren moet het geweest zijn, waar we ons geen voorstelling van kunnen vormen. Gouden drinkbekers, zilveren kannen en vaten bieden een inkijk op het weelderige hofleven. Dit zijn unieke stukken, ongeëvenaard in hun meesterlijke combinatie van invloeden uit Egypte, Mesopotamië, de Kaukasus en Indië. Inscripties op een gewicht in groene dioriet onderstrepen het internationale karakter van de Achaemenidische dynastie: ze zijn in liefst drie talen aangebracht: Oud-Perzisch, Elamitisch en Nieuw-Babylonisch.
Ondanks het eclecticisme van de kunst kan een zekere uniformiteit niet ontkend worden. De productie én de bouw gebeurden op ‘staatscommando’ door plaatselijke ateliers, alles ter verheerlijking van de koninklijke macht.
GRIEKSE BLITZKRIEG
Sprookjes bleven ook toen al niet duren. De Griekse legers van Alexander de Grote maakten in 331 v. Chr. met een blitzkrieg een einde aan het rijk van Darius. Persepolis werd verwoest – als wraak voor de verwoesting van Athene in 480 v. Chr. door Xerxes I óf in een dronken bui, wie zal het zeggen. De Griekse invasie leidde anderzijds ook tot een kruisbestuiving tussen twee culturen. Door de sterke verspreiding van de hellenistische kunst kreeg de strenge, gestileerde Perzische plastiek een zeker naturalisme mee. In het kernland Iran viel dat minder op, maar in randgebieden als Afghanistan des te meer. Ook in de iconografie is de verandering te merken, met een prominente plaats voor de figuur van Heracles. Het blijft trouwens een open vraag of de hellenistische invloed beperkt bleef tot de steden. Vermoedelijk sijpelde die maar heel traag door naar de dorpsgemeenschappen op het platteland, maar daar moet verder archeologisch onderzoek een antwoord op geven.
Het was niet de laatste keer dat Perzië en Europa met elkaar in contact kwamen. Ten tijde van de Romeinen stonden de twee wereldrijken opnieuw letterlijk tegenover elkaar. Berucht en bekend is de gevangenneming van de Romeinse keizer Valerianus samen met zijn legers door de Sassaniden. In krijgsgevangenschap werden ze verplicht bruggen en dammen te bouwen. Al dat machtsvertoon stond de artistieke bloei gelukkig niet in de weg. De kunst stond grotendeels ten dienste van de koning en maakte deel uit van een schitterende hofstijl. Uitzonderlijk mooi zilverwerk, versierde schalen, vazen en bekers laten daar geen twijfel over bestaan. Monumentale rotsreliëfs stellen investituurscènes voor, ruitergevechten en jachttaferelen. Foto’s en dia’s geven de bezoeker in Gent een indruk. In de architectuur duiken vuurtempels op, vaak voorzien van een gesloten gebouw voor het bewaren van het vuur. Naast water en aarde vormde vuur een van de belangrijke elementen in de nationale godsdienst, het Zoroastrisme. Ook voor de overledenen had de nieuwe religie gevolgen. De lichamen kwamen terecht in uitgehouwen kuilen, waar vogels en andere dieren ze ontvleesden. Later werden de geraamtes bijgezet in knekelhuizen in de rotsen.
Rond 700 n. Chr. hertekent de islam het politiek-culturele landschap in de hele regio. Iran komt onder het bestuur te staan van islamitische heersers. Eerst vanuit Bagdad, later rechtstreeks door lokale machthebbers. In de elfde eeuw weten de Seldjoeken een gebied onder hun gezag te brengen dat reikte van Perzië tot Centraal-Azië. Slechts een paar voorwerpen illustreren deze periode. Sobere keramiek wisselt af met uitbundig versierd aardewerk. Er is faience met een fantasie die zeer hedendaags aandoet. Erg verrassend.
Verrassen, dat is wat 7000 jaar Perzische kunst wel meer doet, zowel in verscheidenheid als in verfijning. Jaren geleden zijn er in ons land al tentoonstellingen over Perzische kunst georganiseerd, over Luristan (in Gent) en de Sassaniden (in Brussel). Een volledig overzicht is voor België echter een primeur. De meeste stukken zijn hier nauwelijks bekend. Met 180 voorwerpen een geschiedenis van 7000 jaar illustreren blijft evenwel een haast onmogelijke opgave. Gelukkig houden duidelijke tekstbordjes en een heerlijke diareeks de bezoeker op deze Iraanse ontdekkingstocht op het goede pad.
Johan Van Acker
Sint-Pietersabdij, Sint-Pietersplein, Gent. Open: tot en met 5 januari 2003 – alle dagen û behalve op maandag û van 10 u.-18 u. Info: 09-243 97 43 of website http://www.gent.be/spa
