Hoe uitzonderlijk zal de Belgische euthanasiewetgeving straks zijn? De voorbeelden elders in de wereld zijn schaars.
“We mogen toch weleens in iets de eersten zijn?” Leon Favys, van de Vlaamse Vereniging voor Waardig Sterven, vindt het kennelijk best een leuk idee dat het Belgische parlement met de euthanasiewetgeving die op stapel staat een wereldprimeur in de maak heeft. Voor CVP-senator Hugo Vandenberghe, en niet alleen voor hem, wijst de geïsoleerde positie van ons land er alleen maar op dat het wetsvoorstel van de paars-groene meerderheid veel te ver gaat.
Het is waar: op dit ogenblik wordt euthanasie in alle landen ter wereld als strafbaar beschouwd. Maar dat wil niet zeggen dat euthanasieplegers overal ter wereld vervolgd, veroordeeld en achter de tralies geworpen worden.
Het eeuwige voorbeeld van het euthanasievriendelijke land is Nederland. Ook bij onze noorderburen is euthanasie nochtans nog altijd strafbaar: volgens artikel 293 van het Nederlandse Wetboek van Strafrecht wordt iemand die een ander op diens uitdrukkelijk verzoek van het leven berooft, gestraft met een gevangenisstraf van ten hoogste twaalf jaar of een geldboete van de vijfde categorie.
Maar artsen die bij het euthanaseren de ‘zorgvuldigheidscriteria’ in acht hebben genomen die de Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter Bevordering der Geneeskunst heeft geformuleerd, worden al minstens vijftien jaar niet meer veroordeeld. Zo moet er sprake zijn van een vrijwillig en weloverwogen verzoek van de patiënt en van uitzichtloos lijden, en moet een tweede arts worden geraadpleegd – voorwaarden die in iedere (aanloop tot) euthanasieregeling terug te vinden zijn.
De Nederlandse arts moet daarnaast de euthanasie ook aangeven bij de gemeentelijke lijkschouwer. Sinds 1994 is daarvoor een wettelijke meldingsprocedure van kracht. Volgens de statistieken die op basis van deze meldingsplicht werden opgesteld, heeft bij drie procent van de overlijdens een arts actief geholpen. Verondersteld wordt dat dit cijfer in werkelijkheid een stuk hoger ligt: zolang euthanasie strafbaar blijft en de artsen dus een risico blijven lopen, zijn zij niet erg geneigd zich aan hun meldingsplicht te houden.
Om de rechtszekerheid van de artsen en van de patiënten te vergroten, heeft de Nederlandse regering vorige zomer een wetsvoorstel bij het parlement ingediend waardoor euthanasie en hulp bij zelfdoding niet langer strafbaar zullen zijn. Voorwaarde blijft wel dat de zorgvuldigheidscriteria zijn nageleefd en de levensbeëindiging volgens de geijkte procedure is aangegeven.
Oorspronkelijk bevatte het voorstel ook een clausule die kinderen vanaf twaalf jaar recht op euthanasie gaf, maar die werd – wegens te omstreden – geschrapt. Verwacht wordt dat het Nederlandse parlement de euthanasiewet deze lente goedkeurt. België zal zich dus zeker niet lang in een geïsoleerde positie bevinden.
CONSERVATIEF TEGENOFFENSIEF
De Australiër Bob Dent was de eerste mens ter wereld die een wet kon inroepen om zijn leven te doen beëindigen: de Rights of the Terminally Ill Act, die in juli 1996 van kracht werd in het dunbevolkte Northern Territory van Australië. Behalve Dent, die al vijf jaar aan prostaatkanker leed, maakten nog drie andere terminaal zieke kankerpatiënten gebruik van de wet om het moment van hun dood zelf te kiezen. Maar de wet was geen lang leven beschoren: minder dan een jaar nadat ze in werking was getreden, ontnam het Australische federale parlement de drie Territories (die sowieso minder bevoegdheden hebben dan de zes Australische deelstaten) de macht om over euthanasie en hulp bij zelfmoord wetten uit te vaardigen. De in hoofdzaak katholieke oppositie had haar slag thuisgehaald. ‘Welk recht heeft iemand om, op basis van zijn geloof, van mij te vragen dat ik mij aan de regels houd totdat een of andere alwetende dokter beslist dat het genoeg is geweest en de morfinetoevoer verhoogt tot ik sterf?’ schreef Dent in zijn afscheidsbrief. ‘Als ik een huisdier was geweest, hadden ze mij allang laten inslapen.’
In Michigan, in de Verenigde Staten, werd vorig jaar Jack Kevorkian, bijgenaamd Dr. Death, veroordeeld tot een gevangenisstraf van 10 tot 25 jaar wegens tweedegraadse moord op een ALS-patiënt. In drie eerdere rechtszaken waar Kevorkian beschuldigd werd van hulp bij zelfmoord – naar eigen zeggen hielp Dr. Death minstens 130 mensen hun leven te beëindigen – had de jury, ondanks de bewijzen, telkens geweigerd hem te veroordelen. Dit keer had de intussen gepensioneerde Kevorkian zijn patiënt op diens verzoek zelf een dodelijke injectie gegeven. Oorspronkelijk werd hij niet eens vervolgd, maar om het debat over euthanasie aan te zwengelen bracht de patholoog zelf een videoband van het gebeuren naar de tv-zender CBS: drie dagen na uitzending werd hij in beschuldiging gesteld. In 2000 komt Kevorkians zaak in beroep voor.
In Oregon, aan de noordwestkust van de Verenigde Staten, is het onder bepaalde voorwaarden toegestaan levensbeëindigende medicatie voor te schrijven. De patiënt mag wel geen enkele hulp van buitenaf krijgen bij het innemen van de geneesmiddelen – injecties zijn verboden. De Death with Dignity Act werd eind 1997 van kracht, nadat de bevolking van Oregon er zich in referenda tweemaal positief over had uitgesproken. Een twintigtal terminale zieken heeft al een beroep gedaan op deze wet.
De kans is echter zeer reëel dat ook de Death with Dignity Act binnenkort dode letter wordt. Het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden heeft op 27 oktober 1999 een wetsvoorstel aangenomen dat verbiedt gereglementeerde geneesmiddelen (zoals barbituraten) te gebruiken om een leven te beëindigen – ze zijn alleen toegelaten voor pijnbestrijding. Artsen die zich niet aan de regels houden, kunnen tot twintig jaar gevangenisstraf krijgen.
In februari buigt de Senaat zich over het voorstel. Aangezien de meerderheid van de senatoren conservatief is, wordt het voorstel wellicht wet. Leden van Oregons deelstaatparlement hebben al aangekondigd de grondwettelijkheid van de nieuwe federale wet te zullen aanvechten.
ZELFMOORDHULP AAN HUIS
Zwitserland heeft een pragmatische houding inzake hulp bij zelfdoding. Al meer dan zestig jaar gedoogt het Zwitserse recht dat wie een einde wil maken aan zijn leven, daarbij deskundige assistentie krijgt.
Artikel 115 van de Zwitserse strafwet bepaalt dat ‘een persoon die uit eigenbelang een andere persoon overtuigt tot of helpt bij het plegen van zelfmoord, gestraft wordt met een gevangenisstraf tot vijf jaar’. De Zwitserse vereniging voor menswaardig sterven Exit beroept zich op deze clausule om jaarlijks meer dan 120 mensen te helpen hun leven te beëindigen.
Aangezien bij de medewerkers van Exit geen sprake is van eigenbelang, gaan zij volgens de wet vrijuit, redeneert de organisatie. Wie de hulp van Exit inroept, krijgt eerst een arts op bezoek, die nagaat of het wel wenselijk is op het verzoek van de patiënt in te gaan. Is dat zo, dan zal een medewerker van Exit – geen dokter, want de Zwitserse artsenvereniging is gekant tegen hulp bij zelfdoding – de patiënt twee tabletten Dramamine-Q geven en een half uur later tien gram sodium pentobarbitone. Na vijf minuten valt de patiënt in een diepe slaap, en na maximaal twee uur sterft hij vredig. Bij de procedure is altijd een getuige, een vriend of familielid, aanwezig. Na afloop worden de politie, de lijkschouwer en het gerecht op de hoogte gebracht.
In Japan en in Colombia kreeg euthanasie een juridische basis door rechtbankvonnissen. Het districtshof van Yokahama veroordeelde in 1995 een arts tot twee jaar cel met uitstel voor moord op een terminaal zieke kankerpatiënt. Er was volgens het hof geen duidelijke aanwijzing dat de patiënt had ingestemd met euthanasie. De rechters grepen dit concrete dossier aan om meteen de vier voorwaarden vast te leggen waaronder euthanasie wel toegelaten zou zijn. Die zijn: ondraaglijke fysieke pijn, onvermijdbaar en nakend levenseinde, geen mogelijkheden meer om de pijn te verzachten en een duidelijk euthanasieverzoek van de patiënt.
In mei 1997 oordeelde het Colombiaanse Grondwettelijk Hof dat het geen misdaad is om een terminaal zieke op zijn verzoek te helpen sterven. Een tegenstander van euthanasie had bij het hof een zaak aanhangig gemaakt met de bedoeling de straffen voor actieve levensbeëindiging te laten verstrengen. Maar volgens het Hof garandeert de Colombiaanse grondwet niet alleen het recht op waardig leven maar ook het recht op een waardige dood.
Heel wat landen ten slotte kwalificeren euthanasie wel degelijk als moord, maar verlenen strafvermindering omdat het doden op verzoek is gebeurd. In het algemeen moet worden vastgesteld dat artsen, maar ook gewone leken die euthanasie plegen, zelden worden vervolgd en slechts zeer uitzonderlijk worden veroordeeld. Euthanasie is overal ter wereld strafbaar, maar overal ter wereld is de maatschappelijke discussie volop bezig of dat wel zo moet blijven.
Christine Albers
