Twintig jaar geleden ontvluchtte schrijfster Dubravka Ugresic haar geboorteland omdat ze te kritisch was voor het nieuwe nationalistische bewind. Op 1 juli treedt Kroatië toe tot de Europese Unie. Een gesprek over identiteit, nationalisme, en waarom Europeanen op indianen lijken.
‘Zou je me in je stuk een Nederlandse schrijfster willen noemen?’ vraagt ze met een nauwelijks ingehouden lach. ‘Om te plagen, toe dan.’ Nationaliteit is voor zowat alle ex-Joegoslaven een moeilijk thema, maar voor de – Nederlandse dus – schrijfster Dubravka Ugresic ligt het extra gevoelig. Als dochter van een Kroatische vader en Bulgaarse moeder weigerde ze een kant te kiezen. ‘Nationaliteit: geen’, antwoordde ze aan de loketbediende, toen ze gevraagd werd op haar oude Joegoslavische paspoort haar etniciteit aan te geven. Het werd de titel van een verzameling essays, die lijnrecht inging tegen het blinde nationalisme in haar door oorlog verscheurde thuisland.
Haar kritische stem werd niet geapprecieerd in het nieuwe en door de burgeroorlog getraumatiseerde Kroatië. In de nationalistisch geïnspireerde pers werd ze een heks en een landverrader genoemd. Een krant publiceerde zelfs haar telefoonnummer. Ze ontving bedreigingen, ontvluchtte haar land en belandde na een jarenlange zwerftocht langs Europese en Amerikaanse universiteiten in Amsterdam. Haar boeken schrijft ze nog steeds in het Servo-Kroatisch, maar ze verschijnen meestal in het Engels, Duits of Nederlands.
Binnenkort hoort haar geboorteland eindelijk weer een beetje bij de club. Op 1 juli wordt Kroatië het 28e lid van de Europese Unie. Het vooruitzicht laat haar min of meer koud, vertelt ze in haar Amsterdamse flat. Ze heeft een Nederlands paspoort en voelt zich perfect thuis in Holland, al spreekt ze te weinig Nederlands om zich vlot uit te drukken. Toch heeft ze nog altijd affiniteit met haar geboortestreek. ‘Mijn voornaamste band met Kroatië’, vertelt ze met een knipoog, ‘was mijn moeder. En zij was Bulgaars.’
Identificeert u zich met Kroatië?
Ugresic: Nee, want dat zou suggereren dat ik me er etnisch verwant mee voel, en dat is niet zo. Ik voel me wel nog emotioneel betrokken bij alles wat er in het voormalige Joegoslavië gebeurt. Dat is ook logisch: ik ben er geboren en opgegroeid. Ik heb het alleen moeilijk met termen als etnische identiteit of patriottisme. Het stoort me dat iedereen nu lacherig doet over de Joegoslavische identiteit, alsof het iets was dat niet bestond. Alleen Serviërs in Kroatië en Kroa-ten in Servië voelden zich zogezegd écht Joegoslaaf, maar dat is echt niet waar. Etniciteit betekende niets voor mij – zoals het voor de meeste mensen niets betekende.
Vindt u het EU-lidmaatschap een goede zaak voor Kroatië?
Ugresic: Ik denk oprecht dat het voor beide partijen een goede zaak is dat Kroatië erbij komt. Het land zit echt zwaar in de problemen: er is ontzettend veel corruptie en nepotisme, en een compleet gebrek aan transparantie. Europa zal zorgen voor open grenzen, meer investeringen en beter onderwijs. Het zal er misschien zelfs voor zorgen dat machthebbers de staat niet langer als hun familiebedrijf zullen beschouwen. Al denk ik dat de toetreding evenzeer vanuit een soort ressen- timent gebeurt, om niet meer tot ‘de club van die vuile Balkanvolkeren’ te behoren.
Maar is het land klaar voor de EU?
Ugresic: De meeste Kroaten zijn voor de toetreding, omdat ze voortdurend horen dat het een goede zaak is. Maar eigenlijk weten ze niet hoe Europa functioneert. Dat is ook logisch, want in de media wordt nauwelijks over Europa geschreven. Kroatische kranten hebben alleen oog voor mode, schandalen en filmsterren. Alleen jongeren die internettoegang hebben en Engels begrijpen kunnen zich informeren.
Voor het Joegoslaviëtribunaal in Den Haag werd de Kroatische generaal Ante Gotovina onverwachts vrijgesproken van oorlogsmisdaden. Wat dacht u toen u dat hoorde?
Ugresic: Ik was vooral geschokt toen ik de televisiebeelden uit Kroatië zag waarop iedereen stond te feesten. Het waren vooral arme mensen, vaak werkloos, die met de vlaggen zwaaiden en God aanriepen.
Verbaasde die reactie u?
Ugresic: Nee, zowat alle Kroaten steunen Gotovina en geloven dat hij een held is. De regering heeft er dan ook alles aan gedaan om hem vrij te krijgen. Kroatië is blut en heeft verregaande economische problemen, maar het heeft ontzettend veel geld uitgegeven aan Gotovina’s verdediging. Nadien heeft hij ook nog een landgoed met villa gekregen in zijn geboortedorp, zodat hij op vijftig meter van de Adriatische Zee van een rustige oude dag kan genieten. (fel) Dát is het Kroatische succesverhaal. Al weet ik liever niet wat dat betekent.
Kan Europa een tegengif zijn voor het blinde nationalisme waarvoor u indertijd het land ontvlucht bent?
Ugresic: Het zou natuurlijk kunnen, maar ik betwijfel het. Europa is volledig gebaseerd op de principes van het nationalisme. Het hele continent is op-gebouwd op een negentiende-eeuwse structuur van vlaggen en nationale mythen. De EU heeft die grenzen niet doen verdwijnen. De machthebbers willen gewoon niet zien dat de EU het nieuwe nationalisme in Europa de wind in de zeilen geeft. Een paar rechtse Hongaren die roepen dat ze alle Joden buiten willen? Een incidentje. 40.000 Nederlanders die het Polenmeldpunt van de extreemrechtse PVV invullen? Een fait divers. Grieken of Italianen die buitenlanders in elkaar slaan? Dat moeten we begrijpen, want het is crisis. Europa versterkt het nationalisme, maar niemand wil dat zien.
Hoe komt dat?
Ugresic: Omdat Europa er niet in geslaagd is een verenigend project te creëren. Zo’n project kan niet louter over geld en handelsverkeer gaan. Ook met cultuur zal het niet lukken, want cultuur heeft in dit digitale tijdperk veel van haar kracht verloren. Ik denk dat het over onderwijs moet gaan. Met sterke internationale onderwijsprogramma’s kan Europa een soort nieuwe verlichting inluiden. Nu lijken Europeanen wel indianen: met uitsterven bedreigd. Als we er niet dringend in slagen om een eigen alternatief te bedenken, dreigen we op dezelfde manier te eindigen. Als je rondreist door Europa, krijg je soms de indruk dat het een grote souvenirshop is. Zoals we nu bezig zijn, dreigt Europa letterlijk een museum te worden.
Die focus op het verleden, is die ook niet typerend voor Kroatië?
Ugresic: Tegenwoordig beweren bepaalde ‘wetenschappers’ dat de Kroatische cultuur teruggaat op een traditie van duizenden jaren. Dat is ronduit lachwekkend, omdat Kroaten pas begonnen te schrijven op een moment waarop de belangrijkste Europese literatuur al geschreven was. We proberen een cultuur uit te vinden omdat we weten dat we er een moeten hebben, maar spuwen ondertussen op onze literaire monumenten.
Bent u zo’n monument?
Ugresic:(lacht) Ik ben een vrouw, en vrouwen worden nooit gecanoniseerd. Bovendien ben ik ondertussen al lang uit beeld. Ik ben niet gevaarlijk meer.
U wordt vaak genoemd als kanshebber voor de Nobelprijs voor de Literatuur. Verwacht u een telefoontje uit Zweden?
Ugresic: Zoals ik al zei: ik ben een vrouw. De Nobelprijs voor de Literatuur is de voorbije 112 jaar amper 12 keer naar een vrouw gegaan. Er zijn zo veel goede schrijvers: ik zie niet in waarom ik ooit zou winnen. Bovendien zie ik niet in wie mij ooit zou nomineren. Kroaten zullen mij nooit nomineren, en in Nederland zie ik het ook niet gebeuren. Wees gerust: ik ga niet aan de telefoon zitten wachten.
DOOR JEROEN ZUALLAERT
‘Europa versterkt het nationalisme, maar niemand wil dat zien.’
