Hoe minder de dingen om het lijf hadden, hoe meer hij ermee kon. Schilderijen, etsen en tekeningen van de enigmatische Giorgio Morandi zijn nu te zien in Bozar.
Nooit liet hij zich betrappen op iets ophefmakends. Giorgio Morandi (1890-1964) schermde zich af van de wereld bij zijn moeder en zijn drie zussen. Zijn leven speelde zich thuis af, in zijn kamer annex atelier in Bologna, in de academie aldaar – waar hij leerling en later leraar werd – en in een buitengoed in Grizzana in de Appenijnen. Verscheidene keren geselecteerd voor de Biënnale van Venetië, gelauwerd in Rome, kan het niet anders of hij moet ten minste die korte verplaatsingen hebben gemaakt. De stelregel van de filosoof Blaise Pascal paste hij haast naar de letter toe: ‘Ik heb vaak gezegd dat al het ongeluk van de mensen aan één ding te wijten is: niet rustig in een kamer te kunnen blijven.’
Terwijl hij rustig in zijn kamer bleef, schilderde hij dingen die hij eerst netjes in een bepaalde formatie had opgesteld. Kleine recipiënten die mensen normaal in vitrinekastjes schikken. Flesjes, vaasjes of doosjes, wie weet met een herinneringswaarde (memorandi), maar alleszins met een mooie vorm. Schilders maken er stillevens mee. Ooit stond het genre laag gequoteerd, tot het in de zeventiende eeuw door Hollandse meesters als Pieter Claesz en Willem Heda een met symboliek beladen uitingsvorm werd in de nieuwe burgercultuur. Maar in details van religieuze fresco’s van Giotto di Bondone (vroege 14e eeuw) zaten al objectstillevens verscholen die Morandi zeer ter harte nam. Hij had oog voor hun plastische kwaliteiten, hun streekgebonden, lichte aarde-kleuren en hun vormen die leken te zijn gebouwd uit louter licht. En hij nam ze over.
De Eerste en de Tweede Wereldoorlog, fascisme en futurisme, socialisme en realisme veroorzaakten in heel Italië opschudding en verhitte debatten, maar de herrie gleed van Morandi af als water van een eend. Dat belette niet dat hij, alleen al door zijn artistieke affiliaties, weleens met aspecten van fascistisch cultuurbeleid (le retour à l’ordre) wordt geassocieerd. Een dwaalspoor.
Schemerzones
Zijn losse associaties waren puur door artistieke motieven ingegeven. Te noteren: een korte surrealistisch gekleurde periode van pittura metafysica, onder invloed van Carlo Carra en Giorgio de Chirico (rond 1918), die weinig sporen naliet.
De retrospectieve in Bozar laat zien hoe Morandi’s objectstillevens veranderden van ietwat gemaniëreerd naar een almaar grotere klaarte, orde en puurheid. Diep verankerd in de zinnelijke weergave van reële dingen, uitgezuiverd tot een bijna geometrische abstractie. Hij hield van een goed geladen penseel en een krachtige toets die geen zones van transparantie liet. De dingen bij Morandi zijn, in al hun ondoorzichtigheid, uitgesproken fysiek aanwezig. Eindeloos de variaties in opstelling, formaat, belichting, verhouding tot de ruimte. Soms zocht hij het effect van kleurcontrasten. Vaker werkte hij in tonale nuances, in oker, bruin, wit, roze.
Dit is niet het hele verhaal, zo laat Bozar wel zien. Zo is er de landschapsschilder Morandi, afstandelijk, vaal en desolaat haast. Er zijn de ragfijne etsen, in de lijn van Rembrandt. Voorts, de bijna openlijk erotische bloemstillevens, meestal bedoeld als cadeautjes, naar het schijnt. En er blijft vooral het mysterie-Morandi. Waarom zien zo vele van zijn stillevens eruit als groepsportretten van betoverde figuren? Waarom lijken ze opgenomen in een irreële ruimte? Vanwaar die dubbelzinnige uitstraling, extreem ascetisch en erotisch tegelijk? De schemerzones bij Morandi fascineerden ook de schilder Luc Tuymans, bij zoverre dat zijn eigen kunst er diep van doordrongen raakte. Dat laat hij in Bozar, met vijf schilderijen, ook onomwonden zien.
DOOR JAN BRAET
De dingen bij Morandi zijn, in al hun ondoorzichtigheid, uitgesproken fysiek aanwezig.
