Het actiecomité tegen de Wilrijkse Isvag-huisvuilverbrandingsoven is niet moe- maar uitgestreden. De oven beantwoordt nu aan álle normen. ‘Voor de media hebben we geen spektakelwaarde meer.’ Neerland als modelwijk.
De koeien en de geiten geven er al lang geen gif meer. Maar vijf jaar geleden kregen de bezoekers van de Wilrijkse kinderboerderij de melk van de dieren niet te drinken. Er zat te veel dioxine in. De kinderboerderij ligt in de wijk Neerland, onder de rook van de Isvag-huisvuilverbrandingsoven. Vanaf november 1997 lag de oven stil – en zie, in juni 1999 was de hoeveelheid dioxine in de melk al aanzienlijk gedaald.
De leden van het plaatselijke actiecomité ‘De Pijp Uit’ vinden het nog steeds een duidelijk bewijs dat de oven hun gezondheid wel degelijk bedreigde. De dieren van de kinderboerderij aten immers alleen maar lokaal geteeld voer. De directeur van Isvag, Walter Ex, vindt het nog altijd een onzinverhaal. De dieren moeten ook ander spul hebben gegeten, volgens hem. ‘Er was toen nog geen dioxinecrisis in de voeding, maar best mogelijk dat er toen ook al iets in het veevoer heeft gezeten. In ieder geval berekende de hoofdlaborant van de stad Antwerpen destijds dat, als het hoge dioxinegehalte van de melk werkelijk uitsluitend moest worden toegeschreven aan het gras, de dieren er dan onmogelijk grote hoeveelheden van hadden moeten hebben gegeten. Bovendien waren de vingerafdrukken van de vastgestelde dioxine niet die van de ovendioxine.’
‘De Pijp Uit’ verwijst ook graag naar de tweede gezondheidsstudie, uitgevoerd in opdracht van het ministerie van Volksgezondheid, die toch wel degelijk heeft vastgesteld dat er in Neerland, dat in windafwaartse richting het dichtst bij de oven ligt, een opmerkelijk hoog aantal meerlingen werd geboren, wat kan wijzen op vruchtbaarheidsproblemen. Ex meldt droog dat de meerlingenmoeders allemaal dezelfde gynaecoloog hadden.
‘Tussen mens en milieu’. Het logo op de grijze Isvag-oven met zijn wit-rode schoorsteen, Boomsesteenweg 1000 in Wilrijk, getuigt in grote letters van de goede bedoelingen. De voorstanders van de oven vinden dat volstrekt legitiem – ‘het had eigenlijk “Voor mens en milieu” moeten zijn’, zegt Ex. Maar de bewoners van Neerland proeven er ‘dioxynisme’ in. Al sinds de ingebruikname van de oven in 1980 protesteren ze tegen de overlast van Isvag.
In de beginjaren klaagde het toenmalige buurtcomité ‘Leefbaar Neerland’ vooral over de stof-, geur- en geluidshinder van de verbrandingsoven. De protestacties mondden eind jaren tachtig uit in een grootscheepse petitie, die aan het Antwerps stadsbestuur werd overhandigd. De toenmalige burgemeester Bob Cools antwoordde laconiek: ‘Op mijn bureau ligt ook stof, en ik word daar niet ziek van.’
Maar toen in 1993 een rapport van de Vlaamse Gemeenschap de dioxinevervuiling door huisvuilverbranding als ‘alarmerend’ omschreef, kwam een en ander in een ander daglicht te staan. En toen in 1997 Moorddadig milieu in Vlaanderen van Peter Cremers, Bob van Laerhoven en Raf Willems verscheen, werd het bittere ernst. In dat boek legden de auteurs aan de hand van getuigenissen van ouders het verband tussen zowel een aantal kinderen (dertien, later negentien) met ernstige en zeer zeldzame genetische afwijkingen als een hoog aantal bloed- en orgaankankers in Neerland en de uitstoot van de oven.
‘De Pijp Uit’ werd opgericht. Jarenlang voerden het comité en zijn sympathisanten standvastig actie: spandoeken in de straten, affiches voor de ramen, graffiti op Wilrijkse nutsvoorzieningen. Maar ook een betoging met 1600 deelnemers (Neerland telt ongeveer 3800 inwoners), 6000 bezwaarschriften bij de verschillende openbare onderzoeken over nieuwe vergunningen voor Isvag, en juridische procedures tot bij de Raad van State en het Hof van Cassatie. Milieubewegingen betuigden hun steun, Greenpeace-activisten ketenden zich vast aan de hekken van het oventerrein. De mediabelangstelling was overweldigend.
Toenmalig Vlaams minister van Leefmilieu Theo Kelchtermans (CVP) zag zich in november 1997 genoodzaakt Isvag en nog vier andere verbrandingsovens te sluiten. De vijf slaagden er niet in te voldoen aan de enkele maanden eerder ingevoerde dioxinenorm (0,1 nanogram per Nm3).
Precies twee jaar bleef de Wilrijkse oven dicht. Ondertussen werden talloze wetenschappelijke onderzoeken en tegenonderzoeken verricht, die tot een ware professorenoorlog leidden. Er is sinds 1993 ruim twee miljard Belgische frank geïnvesteerd in het schoonmaken van de oven. Nu beantwoordt Isvag aan alle normen. Zelfs op de nieuwe norm voor stikstofoxiden, die de Europese Unie vanaf 2005 zal opleggen, is de oven al voorbereid. En de stoom die bij het verbrandingsproces vrijkomt, wordt door Electrabel omgezet in stroom – voldoende om 40.000 mensen een jaar lang van elektriciteit te voorzien.
‘Het is op dit ogenblik een van de beste verbrandingsovens van zijn generatie’, meent Philip Heylen, de voorzitter van de raad van bestuur van Isvag. Hij vergelijkt de Wilrijkse oven met de Spittelau in Wenen, het paradepaardje van de Oostenrijkers – al moet hij toegeven dat die er iets fraaier uitziet: hij werd volledig gedecoreerd door kunstenaar Friedensreich Hundertwasser.
APPELMOES UIT EIGEN TUIN
Het welles-nietes over de vraag of de oven nu echt de gezondheid van de Neerlandbewoners heeft aangetast, zal wellicht nooit helemaal verstommen. Maar dat Isvag de Neerlanders nog steeds uit hun slaap houdt – nee.
‘De mensen blijven wel hopen dat hij ooit dichtgaat’, zegt Laurent Hollevoet. ‘Maar de periode dat hier paniek heerste, dat mensen hun huis verkochten en de bouw van nieuwe woningen helemaal stilviel, die is echt voorbij.’
Al dertig jaar zet Hollevoet zich in voor de wijk. Hij was de drijvende kracht achter de uitbouw van de wijkschool, en achter de grote wijkfeesten waarmee het project werd gefinancierd. Door zijn toedoen verrees drie jaar geleden een ontmoetingscentrum annex sportzaal annex kerkje op het centrale plein. Hij is de contactpersoon van de parochie en de verantwoordelijke uitgever van Het Neerlanderke. ‘Burgemeester van het Neerland’, noemen de wijkbewoners hem glimlachend.
In het najaar is Neerland aan de beurt bij het wijkoverleg dat het Antwerpse stadsbestuur in ieder van de ongeveer 40 stadswijken wil houden. Hollevoets ‘Neerlandraad’ heeft zijn huiswerk al gemaakt. ‘Onze prioriteit is verkeersveiligheid’, zegt Hollevoet beslist. De Neerlandwijk mag er ontzettend rustig uitzien, ze heeft wel af te rekenen met sluipverkeer van de industriezones en van de winkelgiganten op de Boomsesteenweg, zoals Ikea. ‘Wij willen graag rotondes op de invalswegen, een zone-30, de bus uit het centrum van de wijk.’ En de vervroegde sluiting van Isvag dan? ‘Ach, eigenlijk is alleen het actiecomité daar nog echt mee bezig. Het standpunt van de nieuwe Isvag-voorzitter Heylen, proberen tegen 2007 te sluiten en altijd onder de normen blijven, daar kunnen we ons in vinden.’
Bij Ann Van Barel hangt nog een affiche voor het raam, de enige die we in de hele wijk bespeuren, waarop de sluiting van de Isvag-oven wordt geëist. Van Barel is de spilfiguur van ‘De Pijp Uit’. ‘Nee, het actiecomité is niet moegestreden, maar we hebben het gevoel dat we zijn uitgestreden. We hebben zowel politiek als juridisch alle middelen uitgeput. Voor de media hebben we geen spektakelwaarde meer, want we hebben niets nieuws meer te vertellen’, stelt ze.
‘De Pijp Uit’ blijft onverkort van oordeel dat de verbrandingsoven ondanks de saneringen zo snel mogelijk dicht moet. Van Barel: ‘Natuurlijk erkennen wij dat er zeer veel verbeterd is. En dan heb ik het niet alleen over de aanpassingswerken bij Isvag. De verbrandingsovens van het Universitair Ziekenhuis in Wilrijk en van het IHK in Edegem zijn definitief dicht. En het crematorium van begraafplaats Schoonselhof heeft sinds vorige maand een gloednieuwe installatie. Maar een van de drukste verkeersaders van het land, de A12, loopt hier vlak langs. We worden omringd door gemeenten als Puurs, Hemiksem, Hoboken, waar nog heel wat zware industrie is gevestigd. De bijdrage van Isvag aan de luchtverontreiniging mag dan beperkt geworden zijn, elke bron van vervuiling die we kunnen elimineren, is er weer eentje minder. Trouwens, geen enkele gezondheidsdeskundige durft ons zwart op wit bevestigen dat de rookgassen van Isvag nu absoluut onschadelijk zijn. Wij gaan uit van hetzelfde principe als de rechter in eerste aanleg destijds, die oordeelde dat bij gebrek aan gezondheidsgaranties de oven “uit voorzorg” gesloten moest worden.’
Niet dat Van Barel zich nu voortdurend zorgen maakt over haar gezondheid en die van haar gezin. Ze gaat ook niet vaker naar de dokter. Andere voorzorgsmaatregelen? ‘Ik ga nu geen groenten kweken in mijn tuin. We hebben wel een paar fruitbomen, en ja, we maken appelmoes van onze eigen appelen.’
Voor de buitenwereld mag de wijk onlosmakelijk verbonden zijn met de onverkwikkelijke Isvag-geschiedenis, voor de bewoners is Neerland een zeer aangename woonplek gebleven. Rustige lanen met vooral bel étage-eengezinswoningen, en hier een daar enkele lage appartementsgebouwen. Voor ieder huis een meestal piekfijn verzorgd tuintje. In de Planetariumlaan een dierenparkje met speeltuin voor de kinderen. Behalve twee bakkers, een kapper en een apotheker, geen winkels, en dus geen winkeldrukte. Behalve het ontmoetingscentrum op het Edenplein, geen restaurants of cafés, en dus geen nachtlawaai. En dat alles zo dichtbij de stad, én zo dichtbij de autoweg naar Brussel. Huizen te koop vind je hier nauwelijks, al zijn de prijzen voor veel jonge gezinnen onbetaalbaar geworden.
MOTELWIJK, MODELWIJK
‘Neerland een probleemwijk? In de verste verte niet. Een modelwijk zul je bedoelen!’, zegt Gilbert Van Nuffel (VLD), de voorzitter van de Wilrijkse districtsraad. Die wijk ontstond 45 jaar geleden. In 1957 bouwde de Immobilière Fédérale de la Construction op de onbewoonde Wilrijkse laagvlakte met een geheel nieuwe bouwtechniek, een soort prefab avant la lettre, het ‘Edencomplex’: een motelwijk met 125 woonhuizen van acht kamers en een ontvangstcentrum met restaurant. Doelpubliek waren de bezoekers van de Wereldtentoonstelling die op 24 februari 1958 op de Brusselse Heizel haar deuren open- de.
Het bouwproject was financieel allesbehalve een succes. Om de verliezen te beperken, werden de huizen na afloop van de Expo tegen lage prijzen aan particulieren verkocht. Zo ontstond de woonkern den Eden, zoals oudere Wilrijkenaars de buurt soms noemen. De straatnamen – Afrikalaan, Aziëlaan, Mogendhedenlaan, Volkerenlaan, Atomiumlaan verwijzen nog naar het Expoverleden. In de jaren zestig werd het gebied rondom het voormalige Edencomplex verder verkaveld, en kreeg de wijk haar huidige structuur.
‘In nog geen tien jaar tijd is de hele Neerlandbevolking hier neergestreken. Vooral jonge gezinnen kwamen er wonen. Via de kinderen was er gauw heel wat sociaal contact. Nu nog is dit een wijk waar buren een praatje maken’, zegt Van Nuffel. ‘Van in dat prille begin ontplooide zich een actief buurtleven. Er was het schoolproject en de bijbehorende feesten, maar er was ook ernstiger werk. Acties voor het behoud van het nu nog altijd schandelijk verwaarloosde kasteel Hof ter Beke, bijvoorbeeld. Of recenter nog, lobbywerk om in de wijk de vestiging van een apotheek mogelijk te maken.’
Een politicus denkt wel twee keer na voor hij een initiatief neemt in zo’n actieve wijk, beaamt de districtsvoorzitter. ‘Toen de stad Antwerpen iedere wijk een Millenniumboom cadeau deed, wilden de Neerlanders die boom pas in het najaar, tijdens hun Belle Epoque-feesten, planten. De stad had de wijken aanvankelijk ook een bankstel beloofd voor onder de boom. Maar één wijk heeft uiteindelijk zo’n bankstel gekregen. Neerland natuurlijk.’
SYMBOOLDOSSIER
Ondertussen werkt minister van Leefmilieu Vera Dua (Agalev) aan een vervroegd sluitingsscenario voor de Isvag-oven. De belofte om dat uiterlijk tegen 2004 voor elkaar te krijgen, zullen de groenen niet kunnen houden. Maar wetenschappers zijn naarstig op zoek naar alternatieve bestemmingen, waardoor de verbrandingsinstallatie toch enkele jaren vóór het verval van de exploitatievergunning in 2011 op non-actief kan worden gezet.
In de Vlaamse regering hebben coalitiepartners VLD en SP.A laten weten dat de operatie niet veel mag kosten. Ook de vennoten van de intercommunale (o.a. de besturen van Antwerpen, Mortsel, Hemiksem, Puurs, Niel en Boom) hebben duidelijk te kennen gegeven niet meer bereid te zijn tot nog meer investeringen. Waarom de oven dan niet openhouden tot 2011, wanneer volgens Philip Heylen de nu torenhoge schulden zullen zijn afbetaald? Is ook Dua soms beducht voor de kritische zin van de Neerlanders, van wie volgens Van Nuffel ooit 35 tot 40 % Agalev stemde?
De Antwerpse schepen van Leefmilieu, Erwin Pairon, een partijgenoot van Dua, gelooft dat er financieel haalbare alternatieven gevonden kunnen worden. Hij denkt onder meer aan de overslag en verwerking van huishoudelijk afval dat gescheiden wordt opgehaald: PMD, papier en karton, glas. Maar dat Isvag een symbooldossier is geworden, geeft hij wel toe. Pairon: ‘Agalev kan zich inderdaad niet permitteren om het geweer van schouder te veranderen. Maar als u mij doet kiezen tussen het saneren van de Hobokense wijk Moretusburg (gelegen nabij de fabrieken van Umicore) en de vervroegde sluiting van Isvag, is mijn keuze snel gemaakt.’
De groene burgemeester van Mortsel, Ingrid Pira, weigert te spreken van een symbooldossier. ‘Isvag is een zeer belangrijk dossier geweest’, zegt ze. ‘Ik ben ervan overtuigd dat er destijds een verband was tussen de emissies van de oven en de gezondheidsproblemen in de wijk. Bovendien heeft de ophef rond Isvag het hele debat over afvalverbranding en dioxines mee op gang gebracht. Maar nu spelen voor mij geen ecologische of emotionele, maar wel bedrijfseconomische argumenten. Isvag zal nooit een vernieuwende afvalverwerkingsinstallatie worden. Hoe groot is het risico dat we opnieuw geld op tafel zullen moeten leggen om de oven up-to-date te houden? Kunnen we niet beter kiezen voor de korte pijn? Het is niet omdat je al miljarden hebt geïnvesteerd dat je per se voort moet gaan op de ingeslagen weg, als die nergens toe leidt.’
Christine Albers
‘Als u mij doet kiezen tussen het saneren van de Hobokense wijk Moretusburg en de vervroegde sluiting van Isvag, is mijn keuze snel gemaakt.’
‘De periode dat hier paniek heerste, dat mensen hun huis verkochten, die is echt voorbij.’
