Voer voor psychologen is het, wat de uiterst rationele Volkert van der Graaf heeft bezield om op 6 mei 2002 Pim Fortuyn neer te schieten. Tegen half april wordt het vonnis geveld over de eerste politieke moord in de recente Nederlandse geschiedenis.
‘Motief: politiek. Minister Zalm vindt het een gevaarlijk man. Dat vind ik ook.’ Dat schreef Volkert van der Graaf al enkele uren na zijn aanhouding op een papier voor zijn advocaten. Tegenover justitie bleef hij maandenlang zwijgen – dat hadden zijn raadslieden hem aangeraden. Maar de bewijzen waren onweerlegbaar: op het moment van zijn arrestatie droeg Van der Graaf nog latexhandschoenen (om vingerafdrukken te vermijden) en had hij het moordwapen nog in zijn jaszak. Op zijn jas zaten kruitsporen, in zijn auto vond de politie plattegronden en aantekeningen over het radioprogramma waarin Pim Fortuyn was geïnterviewd, bij hem thuis lag nog meer munitie van het type dat in het Mediapark van Hilversum was aangetroffen…
In november 2002 legde Van der Graaf uiteindelijk een lange bekentenis af. Hij zag in Fortuyn ‘een steeds groter wordend gevaar voor met name de kwetsbare groepen in de samenleving’, zo laat het Nederlandse openbaar ministerie op zijn website weten. ‘Het ging daarbij voor de verdachte om de combinatie van de algemene stigmatiserende politieke denkbeelden van Fortuyn, de polariserende wijze waarmee hij die voor het voetlicht bracht en de grote politieke macht die hij dreigde te krijgen. Van der Graaf zag voor zichzelf geen andere mogelijkheid om dat gevaar te stoppen dan door Fortuyn om het leven te brengen.’
RECHTVAARDIGHEIDSGEVOEL
In de ‘bunker’, de extra beveiligde zittingszaal in Amsterdam-Osdorp, waar de voorbije dagen het proces tegen de moordenaar van Fortuyn plaatsvond, beantwoordde Van der Graaf welwillend de vragen van de magistraten. Nee, hij had geen bevrijdende emotie gevoeld toen hij het plan opvatte om Fortuyn neer te schieten. Maar hij was ook niet geschrokken van zijn eigen gedachten. Over de consequenties van zijn daad – onder meer voor zijn vriendin en hun baby – had hij wel nagedacht, ‘maar niet goed’. ‘Het is te wijten aan het feit dat ik het zo op afstand heb gehouden’, verklaarde hij.
Voer voor psychologen en psychiaters is het, wat Van der Graaf heeft bezield om op 6 mei 2002 met zijn rode Toyota Starlet naar het Mediapark van Hilversum te rijden, er zich in de bosjes te verstoppen, om enige tijd later te voorschijn te springen en Pim Fortuyn met vijf kogels neer te schieten – waarmee hij van de gevaarlijke populist die Fortuyn in zijn ogen was, met-een een machtige martelaar maakte. Want volgens al wie de verdachte persoonlijk heeft gekend, klopt zo’n gewelddaad, die bovendien uiterst onzorgvuldig was voorbereid, helemaal niet met de persoonlijkheid van Van der Graaf. Rationeel en behept met een groot rechtvaardigheidsgevoel, zo wordt hij door zijn omgeving beschreven. De moord moet een moment van ‘kortsluiting in de kop’ zijn geweest.
Buitenmatige interesse voor de politiek heeft Van der Graaf (33) nooit aan de dag gelegd. Met zijn vrienden en kennissen heeft hij ook niet speciaal veel over Fortuyn gepraat. Dieren en de natuur, dat was wat hem bezighield, al sinds zijn jeugdjaren in Zeeland. Zijn vader was leraar biologie. De jonge Volkert werd actief lid van het Wereld Natuur Fonds. Hij werkte in een vogel-asiel, maar ging er weg: hij vond het ‘inconsequent’ dat de door olie aangetaste vogels niet uit hun lijden mochten worden verlost, maar muizenvallen geen probleem waren.
Na de middelbare school ging hij in Wageningen milieukunde studeren. Hij werd een aanhanger van het veganisme, de leer die de consumptie of het gebruik van elk dierlijk product afwijst. Hij voerde onder meer actie tegen het gebruik van proefdieren. Een studiehoofd had Van der Graaf niet, dus besloot hij van het milieuactivisme zijn beroep te maken. In 1992 richtte hij met Sjoerd van de Wouw de Vereniging Milieu-Offensief (VMO) op.
De vereniging onderzocht de vergunningen van de bio-industriële bedrijven in Utrecht en Gelderland. Als juridisch iets niet in orde bleek, werd het betrokken bedrijf voor de rechtbank gedaagd. Op die manier wisten Van der Graaf en zijn collega’s talloze uitbreidingen van veehouderijbedrijven te voorkomen. De gemeente Ede alleen werd door de VMO honderden keren voor de Raad van State gedaagd. Maar liefst 240 keer kregen de milieuactivisten gelijk. In de milieubeweging zijn heel wat organisaties met ‘directe actie’ bezig: men ketent zich vast aan hekwerken, bezet terreinen, verhindert ongewenste transporten. Maar de jongens van VMO stonden bekend als ‘papiervreters’: wetboeken en computers waren hun enige wa- pens.
RESPECT VOOR REGELS
Ook als gevangene gedraagt Van der Graaf zich uiterst rationeel, maar blijft hij allergisch voor onrecht – hoe klein ook. Een van de eerste werken die hij opvroeg in de gevangenisbibliotheek was de Penitentiaire Beginselenwet, waarin de huisregels van het gevangeniswezen staan verwoord. Precies zoals hij eerder bij de VMO de milieuwetgeving tot in de kleinste details kende, heeft hij nu de rechten en plichten van gevangenen ingestudeerd. Van der Graaf begrijpt de ernst van zijn misdaad en aanvaardt zijn gevangenschap. Hij is in vele opzichten een modelgevangene: hij is uiterst beleefd tegen de bewaking en hij houdt zich aan de regels. Maar die regels moeten dan wel door iedereen worden gerespecteerd.
Zo eiste Van der Graaf dat hij ook in de cel veganistisch kon blijven eten, en vond hij dat de overheid ook moest zorgen voor de vitamine B12-tabletten die bij een vlees- en visloos dieet noodzakelijk zijn. Hij verzette zich met hand en tand tegen het onafgebroken cameratoezicht – en kreeg gelijk van de Raad voor de Strafrechtstoepassing. Toenmalig minister van Justitie Benk Korthals besloot dan maar met een noodmaat- regel de voorschriften te veranderen. Waarmee het rechtvaardigheidsgevoel van Van der Graaf natuurlijk ernstig werd geschonden.
Op 11 juli vorig jaar kwam het dan tot een echte escalatie in de Bijlmerbajes. Van der Graaf wou onderzoeken of er naast camera’s ook microfoons verborgen waren in zijn cel en klom op een stoel. Meteen stonden er drie bewakers in zijn cel, die ermee dreigden hem naar de isoleercel te sturen. Van der Graaf riposteerde dat het gevangenisreglement niet verbiedt op een stoel te staan. Hij vloog de isoleercel in, tot de volgende middag. Het was voor hem de concrete aanleiding om in hongerstaking te gaan. Die zou hij maar liefst 70 dagen volhouden.
GESCHOKTE RECHTSORDE
Erg spannend was het proces van de voorbije week niet. De feiten waren bekend. De dader had zijn schuld erkend. De aanklacht van het openbaar ministerie luidde: moord met voorbedachten rade, twee gevallen van verboden wapenbezit en bedreiging ‘met een misdrijf tegen het leven gericht’. De moordenaar van Fortuyn hief in het Mediapark van Hilversum ook zijn wapen tegen Hans Smolders, destijds de chauffeur van Pim Fortuyn. En naast het moordwapen, een pistool dat hij jaren eerder had gekocht toen hij door boze veehouders was bedreigd, en patronen voor dat wapen, bleek Van der Graaf ook een explosief mengsel van chemische stoffen te bezitten, die in 35 condooms waren bewaard. De politie vond die terug in de garage van de verdachte.
Veel meer onvoorspelbaar is de straf waartoe Van der Graaf zal worden veroordeeld. De rechtbank zal wellicht tegen half april een vonnis uitspreken. Normalerwijze krijgt een dader met een blanco strafregister voor een enkelvoudige moord twaalf tot vijftien jaar cel. Maar deze zaak is natuurlijk uitzonderlijk: het gaat om de eerste politieke moord in de recente geschiedenis van Nederland. Een politicus werd bewust midden in de verkiezingsstrijd neergekogeld. De misdaad heeft de Nederlandse rechtsorde geschokt. Dat zijn ernstige strafverzwarende factoren. Dat Van der Graaf ‘niet trots’ is op wat hij heeft gedaan, is voor de rechters wellicht slechts een minimale verzachtende omstandigheid.
Christine Albers
Het gevangenis-reglement verbiedt niet om op een stoel te gaan staan.
