December 2005, Saint-Genis-Pouilly, Zwitserland. De opvoering van Le Fanatisme ou Mahomet le Prophète vindt plaats onder politiebescherming nadat de woordvoerder van de Moskee van Genève het stuk ‘godlasterend en beledigend voor de islam’ heeft genoemd. Het gewraakte stuk werd in de 18e eeuw geschreven door de Franse filosoof Voltaire (1694-1778), die samen met Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) aan de basis ligt van de geestelijke, politieke en maatschappelijke emancipatie die zich in het Westen heeft voltrokken. Beiden zijn schoolvoorbeelden van incorrecte denkers en precies om die reden zijn ze erin geslaagd baanbrekend werk te verrichten.
In zijn Traité sur la Tolérance heeft Voltaire de afhankelijkheid van de mens van gevestigde religieuze normen aangeklaagd, die uitmondt in fanatisme, de miskenning van de individuele vrijheden en de aantasting van de menselijke waardigheid tot gevolg heeft. Rousseau bestrijdt met verve in Du Contrat Social het politiek absolutisme dat samengaat met religieuze intolerantie en pleit voor de scheiding van godsdienst en staat.
Beide filosofen werden vervolgd en verbannen. Maar hun gedachtegoed is gelukkig blijven voortleven. De door hen vooropgestelde beginselen vindt men terug in de Grondwet en in het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens. Dit bevrijdingsmodel, zowel politiek als filosofisch, staat onder druk door de confrontatie met de islam. Deze godsdienst heeft fundamentele, zelfs existentiële problemen met betrekking tot de scheiding tussen structuren van religieuze en van seculiere aard, en beschouwt de individualisering als een bedreiging voor de cohesie van de groep en de islam als dusdanig.
Ieder mens heeft recht op eerbied, maar vrije mensen mogen elkaars ideeëngoed bekampen zonder geweld en fanatisme. Ben ik een racist wanneer ik vraag dat de moslims zouden aanvaarden dat de godsdienst en de afgeleide structuren ervan gescheiden zouden zijn van de overheid? Is het racisme te stellen dat brandstichting van ambassades niet zal bijdragen tot harmonie of tot de emancipatie van de vrouw of de verbetering van de levenskwaliteit van de Egyptische fellah? Alleen de democratie, gegrondvest op individuele vrijheid wat betreft politiek, godsdienst en filosofie, staat borg voor de maatschappelijk afdwingbare eerbied waarop ieder mens recht heeft. Ik geloof in deze democratie als noodzakelijk instrument om in een intercultureel kader de wijsheid te laten zegevieren. Herinneren we ten slotte aan de wijze woorden van de Franse filosoof Ernest Renan in Qu’est-ce qu’une nation?(1882): ‘Pauvre humanité… Puisse l’esprit de sagesse te guider pour te préserver des innombrables dangers dont ta route est semée!’
André Gantman
