Ecolo-minister Isabelle Durant en de regering hebben het moeilijk met spoorwegbaas Etienne Schouppe. En de NMBS heeft het moeilijk met de regering. Het seinlicht knippert rood.

Etienne Schouppe (57), de man die al dertien jaar de Nationale Maatschappij van Belgische Spoorwegen leidt, heeft de voorbije twee weken een lawine over zich heen gekregen. Eerst leggen de machinisten een paar dagen het werk neer. Ze willen meer collega’s, zodat ze op een normale manier hun vakantie en recuperatie kunnen nemen. Het lijkt een signaal voor de Brusselse onderzoeksrechter Jean-Claude Leys. Na zeven maanden totale stilte in het dossier van de intussen beruchte sale-and-rent-back-operatie stelt hij gedelegeerd bestuurder Schouppe (en zijn vroegere financiële directeur Bernard De Closset) in verdenking van schriftvervalsing en oplichting.

Voor voorzitter Michel Damar van de raad van bestuur van de NMBS is de maat vol. Volgens hem is het voor de gedelegeerd bestuurder tijd om ontslag te nemen. Alweer een signaal, nu voor Isabelle Durant, vice-premier voor Ecolo en minister van Mobiliteit en Vervoer. Voor de televisiecamera’s vertelt de groene bewindsvrouwe dat zij én de regering een probleem hebben met Schouppe: het vertrouwen is gebroken. Het kernkabinet krijgt alweer een heikel probleem op tafel. Durant kondigt binnen een paar weken al wetswijzigingen aan om het bestuur en de directie van de spoorwegen meer in overeenstemming te brengen met de politieke meerderheid. Schouppe sneert dat hij dan wel ziet of het sop de kool nog waard is.

Van Isabelle Durant is bekend dat zij met een zeer groot wantrouwen jegens de spoorwegen haar ministerpost aanvaardde. De socialistische vice-premiers Johan Vande Lanotte en Elio Di Rupo moesten de minister op het kernkabinet afremmen. Dat neemt niet weg dat voor de Vlaamse liberalen en voor Agalev en Ecolo het niet kan dat Etienne Schouppe de spoorwegen blijft leiden. De topman zit voor het eerst in zijn loopbaan met een politiek probleem: hij is christen-democraat en hij is vooral een vriend van Jean-Luc Dehaene. Zo iemand kan onze spoorbaas niet zijn, heeft de Ecolo-minister laten verstaan.

DE AANDEELHOUDER BESTUURT

De regering van de nieuwe politieke cultuur koestert de gedachte dat de politieke verkiezingen beslissen hoe de raad van bestuur en directie van autonome overheidsbedrijven samengesteld moeten zijn: ze moeten dus een weergave zijn van de regeringscoalitie. Dat gaat niet om postjes verdelen maar om de mogelijkheid voor de overheid om op een meer directe manier in het beleid in te grijpen.

Afgezien van de zes directeurs zitten in de raad van de NMBS twaalf leden. Twee van hen zijn de vakbondsvoorzitters. Van de vijf Vlamingen zijn er twee CVP’ers (Hugo Van Wesenmael, directeur-generaal van De Lijn en Herwig Bamelis van Picanol) en één SP’er (Antoon Colpaert, directeur SP-studiedienst Sevi), één VLD’er (Claire Ysenbaert, secretaris van de partij) en één VU’er (Edwin Jacobs van de Bouwfederatie en VEV). Aan Waalse kant zijn er twee PSC’ers en drie PRL’ers. Geen groenen rond de groene tafel. Dat kan pas in 2001, wanneer de maatschappij de helft van haar bestuursmandaten vernieuwt. Schouppe zelf heeft nota bene nog vijf jaar te gaan. Als de minister hem weg wil, moet zij het fiat krijgen van twee derde van de gewone bestuurders. Niet haalbaar in die in haar ogen politiek voorbijgestreefde raad.

Voor Isabelle Durant gaat dat te traag, zij gaat dus het beheerscontract met de NMBS en de wet van 1991 op de openbare bedrijven wijzigen. Haar motivatie staat haaks op die van de huidige wet, die de openbare bedrijven als Belgacom, De Post én de NMBS uit het moeras heeft helpen halen. De nieuwe bewindvoerders willen zich als aandeelhouder en subsidieverlener op een directere manier met hun bezit bezighouden. Ze gaan straks met het nieuwe tienjarenplan voor de investeringen de NMBS een toer draaien, zou Schouppe zich hebben laten ontvallen.

De christelijke vakbondsleider Michel Bovy vreest een terugkeer naar de toestand van de jaren tachtig, toen Herman De Croo als minister van Verkeerswezen over de spoorwegen de scepter zwaaide. Een dozijn nota’s per dag was het normale gemiddelde. Crisismanager Honoré Paelinck hield het al voor bekeken nog voor hij goed en wel begonnen was. De minister en Schouppe konden daarna rustig hun vijandschap opbouwen. Het waren glorierijke jaren met deficits van drie, vier miljard frank. De regering mag in haar dossier vakbondsweerstand aan debetzijde noteren. Het trauma van de periode-De Croo weegt bij de vakbonden zwaarder dan het groene gedachtegoed.

HET PAKJESBEDRIJF IS DE PAREL

Sinds de wetgever de NMBS toestaat zijn eigen boontjes te doppen, vergaat het de maatschappij niet slecht. Het binnenlands reizigersverkeer kan de vergelijking met dat in Duitsland en Frankrijk doorstaan. In Nederland is sporen een drama – de privé-maatschappij Lovers Rail, dat de oude rijtuigen van de NMBS kocht, ging zopas failliet – in Groot-Brittannië is het geprivatiseerde spoor een ramp.

Niettemin krijgt de NMBS van Schouppe permanent kritiek. Voor de groenen is ze zelfs een geliefde schietschijf. Schouppe kan alleen voor de toekomst grotere capaciteit beloven, wanneer de nieuwe dubbeldekkers op de rails staan. De bestellingen zijn geplaatst, maar Europa voert bezwaren aan en het is niet eens zeker of ze bij de reizigers wel in de smaak zullen vallen. Meer treinen laten rijden kan niet, het spoorwegnet zit overvol.

In tien jaar is er een zestigtal keren gestaakt. Vooral dat ergert de klanten. Het personeelsbestand kromp van 68.000 tot 40.000 medewerkers, wat staat voor een productiviteitsverhoging met 170 procent. In het eerste semester raapte de spoorwegmaatschappij 3,5 miljard frank winst bijeen, twee keer zoveel als in dezelfde periode van verleden jaar.

Met het binnenlands reizigersverkeer is slechts het kleinste verhaal van de NMBS verteld. Op de totale omzet van 180 miljard frank vertegenwoordigt het slechts 27 miljard (13,5 miljard inkomsten van reizigers, evenveel subsidies). Het goederenverkeer draagt 14 tot 15 miljard tot het omzetcijfer bij, het infrastructuurbeheer 24 miljard, de HST zeven tot acht miljard frank, plus nog wat miljarden voor verhuur van winkelruimtes en dergelijke in de stations.

De stukgoedafdeling ABX draait een omzet van 104 miljard, dat is twee keer Sabena of Bekaert en Barco samen. Ze is veel groter dan het klassieke reizigersverkeer. Schouppe genoot ervan maandag op een persconferentie nieuwe acquisities in Frankrijk, Italië en Portugal bekend te maken, bovenop de bestaande zwaargewichten onder meer in Duitsland. De zogenaamde Belgische pakjesdienst is eigenlijk een logistieke reus, wereldwijd het nummer vier. In de lage landen begint de NMBS de verovering van de binnenwateren, met nu al twintig miljoen ton staaltransporten. Ze mikt vooral op de Rijn.

HET SPOOR IS EEN OPENBARE DIENST

Kritiek op de NMBS, die internationaal groeit maar met problemen kampt om binnenlands zijn reizigers stipt en comfortabel te vervoeren, ligt voor de hand. Tegen Jan en alleman in zet Schouppe zijn ABX-avontuur door. Volgens hem is het personenverkeer een sociaal gebeuren, het pendelvervoer een openbare dienst. Het binnenlands spoor is geen commerciële activiteit, het is alleen gesubsidieerd mogelijk. Niet de spoorwegen, maar de overheid beslissen hoeveel geld naar het reizigersverkeer gaat, met andere woorden hoe goed het kan functioneren. In België liggen de subsidies aan de lage kant; vijftig procent tegen zestig tot zeventig procent in Duitsland, en de fiscale stimuli om mensen van de weg naar het spoor te halen, stellen helemaal niets voor. Om te overleven, moet de NMBS vooral echte zaken doen.

Minister Durant koppelt haar wantrouwen in Schouppe niet aan de nieuwste interventie van onderzoeksrechter Leys. Dat is haar geraden, want dan moet ze gedelegeerd bestuurder André Bastien van De Post de laan uit sturen. De notoire PS’er is in het Agusta-Dassault-proces formeel veroordeeld wegens corruptie.

Sedert 1994 is Jean-Claude Leys nu al met Schouppe bezig. Drie rogatoire commissies gingen bij buitenlandse investeerders langs op zoek naar onregelmatigheden. Het ziet er een zeer flexibel dossier uit, dat evolueerde van corruptie, valsheid in de boekhouding tot oplichting van de Zweedse fiscus.

Dat verhaal gaat over hightechfinanciering. In de jaren tachtig zat de spoorwegmaatschappij aan de grond. Ze was overbemand, zat zonder geld en intern heerste er chaos. Toen kwam financieel directeur Bernard De Closset aan met het innoverende idee om treinen en wagens te verkopen en terug te huren. Deus ex machina, vers geld. Naar het voorbeeld van de luchtvaartmaatschappijen, die hun vliegtuigen leasen, verkoopt de NMBS sinds 1988 zijn materieel aan buitenlandse investeerders en huurt het vervolgens van hen terug. Die investeerders kunnen daardoor hun piekwinsten aftoppen en financiële ontvangsten voor de toekomst veilig stellen. Ze maken met de creatie van schulden en afschrijvingen, op kosten van de belastingbetalers, een stevige belastingwinst. Het belastingvoordeel delen de investeerders en de NMBS.

DE MEUBELVERKOPER MAAKT BELASTINGWINST

Onderzoeksrechter Leys heeft alleen belangstelling voor het sale-and-rent-back-contract voor zeven locomotieven en 1094 goederenwagons met Ikea Svenska AB, de Zweedse meubelgroep die ook in België heel populair is. Het contract heeft een waarde van 3,5 miljard frank, op een totaal aan leasingcontracten van 85 miljard frank. De Brusselse magistraat valt ongetwijfeld over een paar bijzonderheden in die Zweedse overeenkomst. Bijvoorbeeld dat het onderhoud van het materieel gebeurt via de tussenschakel van Interferry, een maatschappij die direct en indirect de NMBS toebehoort. Het heet dat Ikea die constructie wilde om een duidelijke juridische verantwoordelijke te hebben voor het onderhoud van zijn spoorwegmaterieel. Niet helemaal onbegrijpelijk, want in de jaren tachtig kregen de spoorwegen van begrotingsminister Guy Verhofstadt zelfs niet de kredieten om het normaal onderhoud te verzorgen.

Het gerecht vermoedde dat die finesse de weg voor geheime geldcircuits opent. In zo’n leasingdossier komt inderdaad veel commissiegeld over tafel, voor de mensen die investeerders zoeken en de verschillende advocatenbureaus. De verdenking dat een deel daarvan terugvloeide naar de CVP of naar Schouppe zelf, was snel gemaakt. Ze is niet door het onderzoek bevestigd. Vier jaar lang is het huishoudboekje van mevrouw Schouppe uitgevlooid.

Maar noch de Zweedse minister van Justitie, noch die van Financiën, noch de Zweedse fiscus hebben de Belgische spoorwegmaatschappij ooit vragen gesteld over het contract. Niet echt verwonderlijk, want advocaten betogen dat de NMBS niets met Zweden te maken heeft, Ikea wel. Op verzoek van België heeft de belastingdienst daar het een en ander uitgevlooid en zonder gevolg geklasseerd. Het zou een sterk document zijn als de verdediger van Schouppe dat schriftelijk in zijn dossier kon krijgen.

Het gerecht is op eigen initiatief het onderzoek begonnen. Het is niet verboden te denken dat het een duwtje kreeg om de topman van de spoorwegen het vuur aan de schenen te leggen. Dat is niet moeilijk, de gedelegeerd bestuurder heeft vele vijanden, van invloedrijke figuren in de loge over de Waalse houtsector die zijn monopolie voor de houten dwarsliggers zag verdwijnen en thesaurier Jacques Fayt van de NMBS, die ontslag moest nemen omdat hij geld langs persoonlijke rekeningen liet passeren, tot de treinreizigers zelf, die het vaak niet erg diplomatische optreden van Schouppe niet altijd kunnen waarderen.

HET REKENHOF IS OPGELUCHT

De NMBS kreeg afgelopen week, tussen alle leed door, een geschenk uit de hemel. Het internationaal gereputeerde auditbureau Ernst & Young, meldt na financieel onderzoek: alles is kits in de boeken, geen spoor van geheime afspraken. Vooral bij het college van commissarissen van de NMBS – de mannen van het Rekenhof – vallen zuchten van opluchting te horen. Het keurde de begroting van 1998 zonder enige opmerking goed, en daarin werd net de Ikea-lease afgewikkeld. Vrijgesproken dus.

Over die contracten klinkt nu een heel ander discours dan eind de jaren tachtig, toen de spoorwegen krap bij kas zaten. Toen deed men daar enthousiast over. De raad van bestuur keurde unaniem het Ikea-contract goed in november 1989, het werd ondertekend in februari 1990. Reden waarom Didier Reynders, de huidige PRL-minister van Financiën, zich vandaag in de discussie gedeisd houdt, hij was toen voorzitter van die raad van bestuur. Het college van commissarissen, de regeringscommissaris, ze maakten geen opmerkingen. De regering keurde de staatswaarborg goed en betaalde de helft van de lasten.

Minister van Verkeerswezen De Croo, de voogdijminister en titularis-voorzitter van de NMBS, was met de leasings in zijn schik. De eerste contracten waren met Belgische investeerders, onder andere met een groep rijke Belgen rond de beursgroep Petercam. De latere contracten lopen met Amerika, onder andere met het pensioenfonds van het onderwijzend personeel van de staat Californië.

Voormalig eerste minister Dehaene zal niet ontkennen dat hij een groot voorstander was van de financiële hightech. Uiteindelijk kon de staat 85 miljard frank subsidies aan de NMBS uit zijn begroting houden. Dat kwam best van pas in de saneringsperiode voor het toelatingsexamen van de Europese monetaire unie. De toenmalige gouverneur van de Nationale Bank Fons Verplaetse vertelde graag dat hij het land geholpen heeft door goudreserves te verkopen, Schouppe door treinen te verkopen. Schouppe is niet bescheiden en zegt nu: ik heb 85 miljard frank opgebracht.

Er zitten veel bekenden in het leasingdossier. Maar steeds heeft Schouppe getekend, dat van Ikea nog als directeur-generaal, want De Croo kreeg geen handtekening uit zijn pen om hem tot gedelegeerd bestuurder te benoemen.

DE WOESTIJN IN

Intimi vertellen dat Etienne Schouppe enig plezier heeft in de controverses. De workaholic houdt er terdege rekening mee dat hij in de woestijn verdwijnt. Als de nieuwe regeling die Isabelle Durant uitwerkt de manager niet in staat stelt autonoom te werken, vertrekt hij. In die omstandigheden een opvolger vinden is een kluif voor headhunters. De minister wil Schouppe daarom graag nog even op de reservebank houden.

Misschien staat er in het parlement wel iemand op die uitleg eist over Schouppe en het beheerscontract met de NMBS. In Amerika en Nederland gebeuren zulke dingen. Voor België zou dat nieuwe politieke cultuur zijn.

Guido Despiegelaere Peter Renard