In 2009 is het 200 jaar geleden dat de Oostenrijkse componist Joseph Haydn stierf. Ondanks zijn indrukwekkende nalatenschap als componist, kreeg hij generaties daarna af te rekenen met vooroordelen. Was Haydn eigenlijk een saaie piet, en met zijn 106 symfonieën bovendien een veelschrijver? Niets van dat alles. In de geschiedenis van de muziek kun je gewoon niet om Haydn heen.
Hij had de tegenslag dat hij al kort na zijn dertigste in de schaduw kwam te staan van excentrieke componisten als Mozart en Beethoven. En ja, hij had het grootste deel van zijn leven niet dat artistieke sociale netwerk dat het kosmopolitische Wenen bood. Joseph Haydn (1732-1809) had immers ingestemd met een dertigjarig isolement aan de hoven van de Esterhazy’s, afwisselend in Eisenstadt (bij Wenen) en in de zomerresidentie Esterhaza, in een verafgelegen, moerassig gebied in Hongarije. Hij zat gekluisterd aan afstandelijke hofgebruiken en het componeren van entertainende Hofmusik. En ja, Haydn was ongewoon bescheiden, een inschikkelijk man, altijd vriendelijk, altijd loyaal. Zelfs liet hij zijn vrouw, die niet van muziek hield, rustig zijn partituren vernielen.
Bijna was hij onopvallend tussen de plooien van de tijd gegleden. Maar gelukkig bereikte hij een gezegende leeftijd – hij werd 77 en overleefde zijn vrouw met tien fantastische jaren – wat in zijn werk een duidelijke evolutie en een grote veelzijdigheid toeliet. En precies het feit dat hij van 1761 tot 1790 inwoonde bij de Esterhazy’s en vrij kon beschikken over een eigen orkest, maakten van hem een oorspronkelijk kunstenaar. Haydn zelf: ‘Mijn vorst was tevreden over al mijn werk. Ik kon als chef van het orkest zaken uitproberen, bestuderen wat werkte en wat niet, verbeteren, toevoegen en knippen; ik was van de wereld afgezonderd. Niemand in mijn buurt stoorde mij, en dus moest ik wel ‘origineel’ worden.’ In deze omstandigheden bracht Haydn de symfonie en het strijkkwartet tot hun definitieve vorm en bereidde hij de weg voor Mozart en Beethoven. Niet voor niets wordt Haydn vandaag beschouwd als een van de grootste vernieuwers uit de muziekgeschiedenis.
Haydns lange leven overspant de perio-de van de late barok, over de eerder kleurloze Weense stijl, tot de vroegste expressies van de romantiek. In de 60 pianosonates zie je die evolutie heel goed. De invloed van Carl Philipp Emanuel Bachs Empfindsame Stil was voor Haydn baanbrekend. Vanaf de 19e sonate (1766) zit er duidelijk meer verdieping en dramatiek in zijn pianowerk. Haydns eerste composities stelden echter weinig voor. Ze waren nog gevoed door de oude Oostenrijkse traditie (barokke kerkmuziek, het divertimento, het Singspiel). De leraar in zijn geboortedorp Rohrau leerde hem enkel zingen en instrumenten bespelen. Op zijn achtste komt hij in Wenen terecht. Daar zou hij twintig jaar blijven, eerst tien jaar als sopraanstemmetje in de kathedraalschool van de Stephansdom, daarna als freelancemuzikant.
Adolescent op huurkamer
Wenen hielp hem van een toekomst te dromen. In het Michaelerhaus waar hij als adolescent een kamer huurde, woonde ook de koningin-moeder prinses Esterhazy, die hem (vermoedelijk) later als kapelmeester zou aanbevelen bij haar twee zonen. Op een andere verdieping woonde de hofdichter Metastasio, die hem op zijn beurt introduceerde bij een van de grootste zangers en componisten van zijn tijd, de Italiaan Nicola Porpora, die een paar jaar in Wenen verbleef. Haydn vergezelde Porpora op al zijn concerten als hulpje en als begeleider aan de piano. Zo moeten Gluck, Wagenseil en andere bekende componisten Haydn hebben leren kennen. Het was een meer dan nuttige tijd. Van Porpora leerde Haydn naar eigen zeggen immers eindelijk de fundamenten van het componeren. Waarlijk een keerpunt in zijn leven.
Haydn schreef 68 strijkkwartetten, 60 pianosonates, 45 pianotrio’s, opera’s, liederen, enzovoorts. Maar wie Haydn zegt, denkt toch meteen aan de talrijke symfonieën die hij naliet. Van de 106 schreef hij er meer dan 70 aan het hof van de muziekminnende prins Nikolaus Esterhazy. Vele kregen een ondertitel mee, zoals ‘Met de paukenroffel’, ‘Afscheidssymfonie’, Treursymfonie’, ‘De Beer’, ‘De Klok’. Door de jaren heen kreeg de symfonie haar definitieve vorm. Ze ging tijdelijk dramatischer klinken in mineurtoonaarden (de Sturm und Drang-symfonieën) om ten slotte, na een periode waarin Haydn zich op opera toelegde, de absolute formele perfectie te bereiken in de ’12 Londense symfonieën’.
Bestorming van Wenen
Zijn twee bezoeken aan Londen (1791-’92 en 1793) waren mijlpalen. Het rijke muzikale leven en de grote orkesten gaven hem extra energie. Zijn orkestbezetting, gestart met 10 à 15 musici omstreeks 1862, bereikte nu zijn hoogtepunt met gemiddeld 49 (36 strijkers, 13 blazers en pauken), een bezetting die zelfs Beethoven en Brahms nooit zouden kennen. De bezoeken aan Londen brachten ook een gestage uitbreiding van Engelse publicaties mee. Niet dat zijn partituren voordien al niet vlotjes door Europa circuleerden, maar nu ging het plots bliksemsnel. Piano-trio’s, de cantate Arianna auf Naxos, de strijkkwartetten op. 65 en de beroemde Apponyi-kwartetten, Engelse liederen… allemaal verschenen ze in druk.
In 1790 stierf prins Nikolaus Esterhazy. Zijn zoon volgde hem op maar de zomerresidentie in Esterhaza, met zijn schitterende concertzaal en operatheater, werd gesloten. Haydn had plots veel minder verplichtingen aan het hof. Zo kon hij zich permitteren als zelfstandig componist te werken en zich opnieuw in Wenen te vestigen. Daar werd hij, na de successen in Londen, met allerlei honneurs overladen. Tot 1803 bleef hij componeren, hoofdzakelijk vocale werken, waaronder 6 grote missen en de oratoria Die Schöpfung en Die Jahreszeiten. Het enige instrumentale genre dat hij in zijn late jaren nog beoefende, was het strijkkwartet. Op 31 mei 1809, luttele dagen na de bestorming van Wenen door het leger van Napoleon, stierf Haydn. Tijdens de herdenkingsdienst twee weken later werd Mozarts Requiem gezongen. Haydns stoffelijke resten werden begraven in de Bergkirche in Eisenstadt.
DOOR GREET VAN ‘T VELD
