Interview met Maurits Berger over de “sharia” en het gewone islamitische recht.

In 1995 besloot een jonge advocaat zijn carrière bij de Amsterdamse advocatuur vaarwel te zeggen en in Damascus bij een sjeik in een moskee islamitisch recht te gaan studeren. Niet dat Maurits Berger zich moslim voelde of zelfs maar tot de islam aangetrokken was. Maar hij had er een jaar Arabische taallessen op zitten, en een verblijf in Egypte en dat recht, dat interesseerde hem nu eenmaal.

“De islam is een sinaasappel”, zegt een sjeik in Damascus in het boek. “Het vruchtvlees is de mystiek en de schil is het islamitisch recht.” Berger bleef een jaar in de Syrische moskeeën en schreef een boek over zijn initiatie in een andere wereld: “Islam is een sinaasappel”. Wij gingen hem opzoeken omdat islamitisch recht natuurlijk niet alleen maar sinaasappelschillen betekent. Het staat ook bekend als de sharia, de rechtspraak van de tijden van de Profeet Mohammed. Moslimfundamentalisten in alle islamitische landen willen de instelling van die sharia.

Maurits Berger: Wat ik zo fascinerend vond aan het “andere” recht, Romeins recht, islamitisch recht, was dat mensen het hebben over dezelfde onderwerpen – het huwelijk, het contract -, maar die juridisch zo verschillend inkleden. Bijvoorbeeld, mannen en vrouwen hebben in een islamitisch huwelijk een verschillende rechtspositie. Verschillende rechten en plichten. Dat wordt bij ons in het algemeen ten nadele van de vrouw uitgelegd. Maar ik heb vaak zo’n medelijden met de man. Ik vraag altijd aan jonge mannen – vaak taxichauffeurs -: hoe ben je getrouwd? Dat zijn ze dan niet, maar ze zijn wel verliefd en dikwijls ook verloofd. Ze rijden met de taxi om geld te verdienen want het kost zo ontzettend veel geld om te trouwen. En zij moeten dat geld opbrengen, moeten betalen, moeten een flat hebben, in het onderhoud van de vrouw voorzien. De vrouw hoeft niet bij te dragen. Dat geld bijeenkrijgen duurt lang: lage lonen, werkloosheid enzovoort. Die jongen wordt 30, 35, en op dat moment is zijn grote jeugdliefde alweer uitgehuwelijkt aan een ander. De frustraties van die jongens…

De mannen hebben het recht om te scheiden. Ze doen dat door te zeggen: “ik scheid.” Wat wij dan met de dramatische term “verstoting” hebben vertaald, zodat we het ook associëren met het wegwerpen van een vrouw alsof zij een gebruiksvoorwerp was. Maar het percentage echtscheidingen hier ligt veel hoger dan daar. Bij ons is echtscheiding toch ook bijna gelijk aan verstoting: je gaat naar de rechtbank en je krijgt een papiertje. Het grote verschil is dat mijn vrouw dat recht ook heeft.

Ik bedoel: de constructies van die twee rechtssystemen zijn zo verschillend ingebed, dat het bijna niet mogelijk is om ze een beetje aan elkaar aan te passen. Het is of het een of het ander. En wat me fascineert, is: hoe organiseren ze dat, en waarom doen ze dat zo, en hoe gaan zij daarmee om? En waarom kijken wij daar zo op neer? Waarom vinden wij een moslim-man bij voorbaat een machtspotentaat? Waarom gaan wij ervan uit dat moslimmannen hun dochters en hun vrouwen hoofddoekjes ombinden? We zijn zo arrogant. We nemen aan dat moslimvrouwen niet kunnen nadenken, geen eigen wil en verstand hebben. We staan er niet bij stil dat veel vrouwen om heel doordachte redenen een hoofddoek dragen. Redenen waarmee wij het misschien niet eens zijn, maar het is wel hun keuze en hun overtuiging. Ik ken genoeg verhalen van vaders die woedend waren op hun dochter van zestien toen die met een hoofddoek thuiskwam. Zoals hier een dochter die met een punkkapsel thuiskomt.

Ik denk dat wij meer problemen hebben met de islam dan zij. Waarom denken wij dat zij daar zo gevoelig voor zijn?

Salman Rushdie?

Berger: Nu, die had wel te maken met meneer Khomeiny, een revolutionair. Revolutionairen doen gekke dingen. Dat is de regel niet. De angst voor de islam is een stuk van onze cultuur en bepaalt onze reacties. Ik had tien jaar gestudeerd, een jaar in Egypte gewoond, maar de eerste keer dat ik naar een moskee ging om echt deel te nemen stond ik te bibberen op mijn benen. Bij de term sharia denkt iedereen aan handjes afkappen, doekjes om, polygamie. Terwijl men er niets van af weet.

Generaties van vooraanstaande moslimgeleerden hebben dat islamitisch recht uitgewerkt en gestalte gegeven, het corpus geschreven. Waren dat allemaal zulke barbaren? Dat geloof ik niet.

De islam doet veel met regels en verbodsbepalingen en zo.

Berger: Je kan het zien als een gedragscode: hoe als goed mens te leven. Zelf word ik daar heel recalcitrant van. Maar het is een Midden-Oosterse godsdienst net als het jodendom, en dus vol gedragsregels. De islam is heel erg op de aarde gericht, wil een rechtvaardige samenleving organiseren. Je bent niet verplicht een heilige te zijn, je moet een goed mens zijn. En er zijn zoveel regels als je zelf wil hebben. Als je van opstaan tot slapengaan voor alles regels wil hebben, kan je dat vinden in de islam. Maar als je dat niet wil, doe je het niet. Daarbij komt: omdat het corpus van recht geen wetboek is, maar een verzameling van de eeuwenlange productie van rechtsgeleerden, kan je ook een verschillende uitleg van regels vinden. En zelfs verschillende regels.

Daar zit een heel systeem en eenhiërarchie in, maar gezien door ons, vanuit een West-Europese rechtstraditie, is het wel een tamelijk ondoorzichtige brij. Ik denk dat het voor Angelsaksische juristen gemakkelijker is.

Bijvoorbeeld in Syrië heb je twee rechtssystemen naast elkaar.

Berger: Recht als universitaire studie zou je kunnen vergelijken met wat ik hier heb gevolgd: Nederlands recht en Romeins recht. Maar het geldend recht, zoals dat in de vorm van wetten is afgekondigd door het parlement, is in Syrië en in veel islamitische landen heel erg vergelijkbaar met het onze. Die wetten zijn vaak overgenomen van het Franse systeem, enzovoort. Van het geldend recht is vaak alleen familierecht – echtscheiding en huwelijk – en erfrecht gebaseerd op de islamitische regels. Er zijn maar een paar landen die zeggen dat hun hele rechtssysteem islamitisch is. Maar heel veel mensen in Syrië passen dat islamitisch recht vrijwillig toe.

En verschilt dat veel van wat in het burgerlijk wetboek staat?

Berger: Het is niet zo’n groot verschil. Uiteindelijk zijn er weinig grote verschillen tussen islamitisch en ons Europees recht. Wij focussen altijd op de verschillen.

Wij niet alleen: extremistische groepen als de Taliban, die de sharia willen invoeren, beweren steevast dat er een enorm verschil is tussen de echte islamitische wet en wat zij ter plekke aantreffen.

Berger: Ja. Maar conservatieve, gelovige moslims zeggen dan weer: dat is geen islam! Denk aan de extremistische partijen die wij gekend hebben. De Rote Armee Fraktion, de ETA, die zegden ook: uw staat is de onze niet. Als de rest van de wereld ons aan die groepen zou afmeten…

En dat gebeurt ook. In de Arabisch-islamitische wereld worden wij ook beoordeeld op basis van extreme situaties bij ons. Ze kijken allemaal naar Dallas. Dan zeggen ze: zie je wel! Ze vinden het één grote zedeloze verdorven bende hier. En omgekeerd ook, waarom hebben wij het altijd over de Taliban of over de GIA in Algerije? Waarom moet er bij gelijk welk krantenartikel over de islamitische wereld altijd een beeld van een gesluierde vrouw?

Er zijn ook verschillende soorten sharia en ze worden alleszins verschillend toegepast in de verschillende landen.

Berger: Er zijn zoveel soorten islamitisch recht als er staten zijn. Maar ik heb tot op heden nog nooit een moslim ontmoet die een van de bestaande regimes die zich islamitisch noemen – Iran, Pakistan, Saoedi-Arabië, Soedan, Libië – erkende als een echt islamitische staat. Trouwens, onze landen worden allemaal democratieën genoemd, maar toch zijn ze heel verschillend. Zo is dat ginder ook: dat zijn allemaal islamitische staten, allemaal bezig met islamitisch recht, ieder op z’n eigen manier.

En ik denk ook dat het islamitisch recht in landen als Iran of Soedan misbruikt wordt. Als de extremisten aan de gang gaan, is het er absoluut niet comfortabel om te leven, nee. Maar de studenten die ik kende waren druk bezig met proberen goede mensen te zijn.

Maurits Berger: “Islam is een sinaasappel”, Contact, Amsterdam/Antwerpen, 208 blz., 700 fr.

Sus van Elzen