Het natuurbeheer in de kustzone is een politieke kwestie geworden. Een evaluatie van west naar oost.

Op de top van de hoogste duin van Vlaanderen, de Hoge Blekker in Koksijde, staat een villa van de Vlaamse Gemeenschap te verkrotten. Het college van burgemeester en schepenen van Nieuwpoort probeert nogmaals het herstel van het Natuurreservaat bij de IJzermonding te verhinderen. Illegale campings versmachten enkele van de laatste doorlopende kilometers duin tussen Lombardsijde en Westende. In Mariakerke – op enkele meters van het graf van James Ensor aan de voet van de veertiende-eeuwse O.L.V.-ten-Duinenkerk – worden pogingen ondernomen om een andere illegale én zonevreemde camping om te toveren in een vakantiedorp. Belangrijke kolonies van broedende “zeezwaluwen” (sternen) zullen weldra uit de voorhaven van Zeebrugge verdwijnen als hen geen uitwijkterrein geboden wordt, zoals het Milieu Effecten Rapport over de uitbouw van de westelijke strekdam dat voorschrijft. Het strand van Knokke-Heist raakt almaar meer bedolven onder loopplanken en terrasjes. Grondwaterwinning bedreigt duinvalleien in De Panne en elders. In Het Zoute besmeuren de ruïnes van het zwembadencomplex aan de rand van het Zwinreservaat al meer dan tien jaar het blazoen van de burgemeester. Wat de man overigens niet belet om momenteel met veel zwier zijn twintigjarig bewind te vieren.

Het zijn maar een paar voorbeelden. Ze maken duidelijk dat een volwaardig Integrated Coastal Zone Management in dit land nog lang niet in zicht is. Daarom heeft de Kustwerkgroep van de vzw Natuurreservaten zopas haar “10-Puntenprogramma voor een geïntregreerd kustzonebeheer” geëvalueerd, geactualiseerd en voorgelegd aan enkele politieke tenoren aan de kust.

Natuurreservaten en het Wereld Natuur Fonds (WWF) formuleerden die tien eisen voor het eerst in juni 1994. Inmiddels kan iedereen de vooruitgang vaststellen: ook op het terrein. Natuurreservaten, WWF, de afdeling-Natuur van de Administratie Milieu-, Natuur-, Land- en Waterbeheer (AMINAL) en enkele SP-, VU- en Agalev-mandatarissen kunnen daarvoor een pluim op hun hoed steken.

Het Duinendecreet begon midden 1993 zo’n 1100 van de resterende 3600 hectaren duin aan de Vlaamse kust te beschermen. Het is inmiddels, ondanks het soms perfide verzet van CVP en VLD, definitief van kracht. De Vlaamse overheid, in casu de afdeling-Natuur van AMINAL, beschikt intussen over kredieten om bijkomende duingebieden te verwerven en op een ecologisch verantwoorde wijze te beheren. Als referentiekader voor dit herstelbeleid geldt sinds april 1998 de “Ecosysteemvisie voor de Vlaamse Kust”. De Universiteit Gent en het Instituut voor Natuurbehoud werkten die visie uit.

Er kwamen wetgevende initiatieven om ook de kustbanken te beschermen in het kader van de Europese Habitatrichtlijn. En sinds kort is er zelfs een Wet ter bescherming van het Mariene Milieu in de zeegebieden onder Belgische rechtsbevoegdheid (zie kader). In de luwte van de oostelijke strekdam van de Zeebrugse haven werd de “Baai van Heist” vorig jaar als eerste Vlaams Strandnatuurreservaat aangewezen. Nadien volgde het strand van Lombardsijde als onderdeel van het Natuurreservaat “De IJzermonding”. Ook reanimeerde de uittredende CVP-SP-regering de Interkabinetten-stuurgroep voor het Geïntegreerd Kustzonebeheer, en zet de administratie meer mensen op het terrein in.

Kortom, vooral onder druk van de SP-kabinetten wordt er tegenwoordig werk gemaakt van het kustecosysteem – gaande van de zee, het strand, de slikken en de schorren tot de duinen en de duin-polderovergangsgebieden. Precies omdat dit herstel zo broos is, hebben het “10-puntenprogramma” van vzw Natuurreservaten, en de partijpolitieke reacties erop, zoveel belang.

MISSCHIEN WORDT HET BOUWGROND

De verwerving van duinen door de overheid of door natuurorganisaties blijft, volgens de Kustwerkgroep van Natuurreservaten, “de beste garantie voor de optimalisatie van de natuurwaarden”. Meer dan de helft van de resterende 3600 (van de oorspronkelijke 6000) hectaren duin aan de Vlaamse kust is echter nog in handen van privé-eigenaars. Die zijn niet altijd geneigd hun duinen te verkopen. Zelfs niet als het Duinendecreet of de Gewestplannen er een bouwverbod opleggen. Sommige eigenaars blijven gewoon hopen dat ze hun duin alsnog als bouwgrond, en niet als restgrond, van de hand zullen kunnen doen. Mocht een andere parlementaire meerderheid de bescherming van de duinen en het bouwverbod herroepen, dan zou dit voor de eigenaars een verschil kunnen betekenen van zo’n 110 tot 11.000 frank (en meer) per vierkante meter.

Hoewel de Vlaamse CVP-SP-regering vorig jaar besloot geen apart Duinenfonds op te richten om resterende duingebieden te verwerven en te beheren, blijft Natuurreservaten aandringen op een Vlaams equivalent van het Franse Conservatoire de l’espace littoral et des rivages lacustres. Zo’n instelling zou de 70 miljoen frank van de Vlaamse minister van Leefmilieu Theo Kelchtermans (CVP), de 50 miljoen frank van zijn (toenmalige) collega van Ruimtelijke Ordening Eddy Baldewijns (SP), en de 20 miljoen frank van de provincie West-Vlaanderen op een meer coherente wijze kunnen besteden en met andere middelen aandikken.

Begin 1997 propageerden Agalev-, VU- en SP-parlementsleden dat apart Duinenfonds. Maar niet alle politieke partijen blijven dat idee trouw. Zo viel het, op 7 mei tijdens een debat met Natuurreservaten in Oostende, op dat Johan Vande Lanotte (SP) de oprichting van een apart Duinenfonds nu afzweert. Met de beschikbare miljoenen wil hij de Vlaamse overheid zo vlug mogelijk duinen zien aankopen. Van Vande Lanotte mag de provincie West-Vlaanderen daarbij haar eigen keuzes maken.

De Kustwerkgroep van Natuurreservaten vraagt de overheid nogmaals dat ze – mogelijk volgens het decreet van 21 oktober 1997 over het natuurbehoud – alle eigenaars van duingebieden ter grootte van twee hectaren of meer zou verplichten een beheersplan te laten opmaken. Deze plannen zouden dan best aansluiten bij de “Ecosysteemvisie voor de Vlaamse Kust”. Ze moeten vooral leiden tot concrete beheersovereenkomsten tussen de eigenaars, het Vlaams Gewest en verenigingen voor natuurbehoud.

Ook hier liepen de reacties van de politici uiteen tijdens het debat in Oostende. Senator Jan Loones (VU), tevens schepen van Openbare Werken, Groendienst en Informatie in Koksijde, ziet “liefst vrijwillig afgesloten beheersovereenkomsten”. Ook Kamerlid Pierre Chevalier (VLD) verkiest dit en denkt zelfs dat privé-eigenaars hun duinen vrijwillig zullen beheren, als de overheid hen daarvoor vergoedt. Kamerlid Johan Vande Lanotte (SP) blijft voorstander van een beheersplicht maar twijfelt aan de controlemogelijkheden om dit soort duinenbeheer af te dwingen. Vlaams-parlementslid Gilbert Vanleenhove (CVP) pleit hoe dan ook voor een planmatige aanpak. Gewezen senator Michiel Maertens (Agalev) wenst “een algemeen beheersplan, zoals er ook een algemeen verwervingsplan moet komen.”

HET KROT OP DE HOGE BLEKKER

Voor er sprake kan zijn van een ecologisch verantwoord duinenbeheer, laat staan een geïntegreerd kustzonebeheer, moet de Vlaamse overheid wel eerst een aantal bouwsels in de duinen slopen.Natuurreservaten geeft de afbraak van”Home Theunis” op het Ter Yde-loopduin in Oostduinkerke als voorbeeld. Maar herinnert eraan dat een aantal gedane beloften nog niet nagekomen is.

Zo blijft “La Cigogne” bovenop de Hoge Blekker in Koksijde verkrotten. De symboliek hiervan is drie keer tergend. Ten eerste omdat er ooit werd gebouwd op uitgerekend de hoogste duin van het land. Ten tweede omdat sommige ambtenaren van het Vlaams Gewest ondanks de uitspraken van minister Kelchtermans dit onbewoonbaar krot niet willen afbreken. Ten derde omdat de gemeente Koksijde deze oude villa tot een bezoekerscentrum wil ombouwen. Terwijl dit op een boogscheut zou liggen van het bestaande informatiecentrum van de Intercommunale Waterleidingsmaatschappij van Veurne-Ambacht (IWVA). Die bezit een groot deel van het lagergelegen duin, maar schiet niet altijd even goed op met de gemeente Koksijde.

Een soortgelijke kortzichtigheid dreigt de verdere uitbouw van het Natuurreservaat “De IJzermonding” in Nieuwpoort te hypothekeren. Daar is onder andere beslist de vroegere Zeemachtbasis tot de laatste morzel af te breken. Daardoor zouden alle op elkaar aansluitende gradiënten van zee tot polder kunnen herstellen: van het strand van Lombardsijde, ter hoogte van de oude vuurtoren, over de duinen tot in de vroegere Zeemachtbasis. En anderzijds over de schorren en slikken in de IJzermonding, langs de verder af te graven oostelijke oever, waar oorspronkelijke biotopen al aan het herstellen zijn.

Dit alles is in overeenstemming met het “Plan Zeehond” van Natuurreservaten, want ook dit dier keert terug, zij het voorlopig nog aarzelend. En verder ook conform het Integral Coastal Conservation Initiative, dat op vraag van het Vlaams Gewest voor 45 procent mede door de Europese Commissie wordt bekostigd.

Toch verzet het CVP-SP-college van burgemeester Roland Crabbe (CVP) van Nieuwpoort zich tegen de sloping van het centraal gelegen Zeemachtgebouw. De gemeente wil er (alweer) een bezoekerscentrum. De hogere overheden daarentegen plannen zo’n centrum aan de rand van het Natuurreservaat. Net om te vermijden “dat de rust van het reservaat verstoord wordt door het bezoekersverkeer”, zoals Kelchtermans al twee jaar geleden verklaarde.

Storend, zonevreemd en ronduit illegaal blijven ook een reeks campings in de duinen: één in Nieuwpoort, twee in Koksijde, twee in Westende en drie in Oostende. De stacaravans, zoals Camping Cosmos of het naburige Cristal Palace in Westende, staan compleet haaks op de inspanningen van de overheid, in dit geval de afdeling Waterwegen-Kust, om te voorkomen dat lokale stromingspatronen, sedimentatie- en erosieprocessen, fauna en flora verder verstoord of vernietigd worden.

HET STRAND IS OOK VOOR TOERISME

Bepaalde herstelmaatregelen liggen bij sommige politici kennelijk toch nog moeilijk. Campinggasten zijn ook kiezers. “Kiezen voor verandering is Simpel”, zegt een verkiezingsbord aan Camping Cosmos. Het is echter de vraag welk soort verandering Kamerlid Aimé De Simpel (VLD) wil. Zijn eigen illegaal verklaard zwembad in zijn tuin werd nadien wel even geregulariseerd. Voor zijn partijgenoot Pierre Chevalier moeten zowel de illegale campings als de ruïnes van het zwembadencomplex in Knokke-Het Zoute afgebroken worden. Vande Lanotte herinnert er dan weer aan dat strand en duinen er “ook voor het toerisme zijn”. En dus dat douches en andere voorzieningen op het strand of in de duinen moeten kunnen. Michiel Maertens vraagt zelfs begrip voor “het probleem van de sukkelaars op de campings”. Natuurherstel blijft blijkbaar een domein met veel grijze zones.

Neem nu bijvoorbeeld de oproep van de Kustwerkgroep van Natuurreservaten om de grondwaterwinning in de duinen af te bouwen. De grondwaterwinning zorgt voor de verdroging, de verschraling en de uitsterving van heel wat biotopen. De bestaande waterwinningsinfrastructuur mag behouden blijven voor noodgevallen, maar moet voorts vervangen worden door de winning van gezuiverd oppervlaktewater of door de aanvoer van drinkwateroverschotten uit het binnenland. Natuurreservaten en het Wereld Natuur Fonds steunen in dit verband het initiatief van de IWVA om in de grotendeels verdroogde Doornpanne in Koksijde gezuiverd water te infiltreren. Zo brengen ze niet alleen de grondwaterstand in het duin op peil, maar recycleren ze ook het afvalwater tot drinkwater. Natuurreservaten wil echter dat er eerst een globaal watervoorzieningsplan voor een duurzame drinkwaterproductie aan de Vlaamse kust komt. En niet zomaar een opsomming van alle projecten, zoals uit het Vlaams Wateroverleg resulteerde.

Ook over grondwaterwinning in de duinen verschillen de standpunten van de politici. Zo verstrekte de gemeente Koksijde (waar VU-senator Loones schepen is) een negatief advies over het infiltratieproject van de IWVA. Johan Vande Lanotte “wil niet dat de mens zonder drinkwater valt”, maar steunt – samen met de CVP’er Vanleenhoven – de eis dat er “tegen 2001 een globaal watervoorzieningsplan en tegen 2005 een afbouw van de grondwaterwinning in de duinen” komen. Vreemd genoeg: intussen zoekt zijn partijgenoot, minister van Ruimtelijke Ordening Steve Stevaert (SP), met Kelchtermans naar een compromis om te vermijden dat het nieuwe Gewestplan Oostende-Middenkust de duingebieden waarin grondwater wordt opgepompt, voluit zou beschermen als natuurgebied (met grondwaterwinning als nevenbestemming). Natuurreservaten protesteert tegen dit compromis. Maar tijdens het debat in Oostende nam alleen Michiel Maertens het protest over.

KIEZEN TUSSEN GROEN EN GEEL

Niet alleen het strand moet wettelijk beschermd worden tegen oprukkende vloeren en bouwsels. Ook de duin-polderovergangszones verdienen volgens Natuurreservaten een betere bescherming. Omdat deze ecologisch waardevolle gebieden grenzen aan de kustagglomeratie maar landbouweconomisch marginaal zijn, worden zij het voorwerp van een nieuwe grondspeculatiegolf, mee aangewakkerd door manege- en serre-uitbaters. Daarom vraagt Natuurreservaten dat de voor het duingebied belangrijke landbouwgebieden en de daarbij aansluitende polderstroken op het nieuwe Gewestplan een (groen ingekleurde) natuurbestemming zouden krijgen.

En hoe denken de lokale politici daarover?

Loones vindt groen op het Gewestplan de beste oplossing. Hij waarschuwt voor de oprukkende tuinbouwsector met zijn serres en de landschappelijke verloedering van dien. Vanleenhove meent dat “groen niet nodig is en dat geel ook kan, mits er ernstige beheersovereenkomsten zijn”. Ook Vande Lanotte verwacht een grotere natuurvriendelijkheid van de boeren “via beheerscontracten en vrijwilligheid”. Hoewel hij denkt dat dit onvoldoende is, wil Vande Lanotte vooral “geen front openen door de landbouwers groen op te dringen”. Chevalier wil dezelfde frontvorming vermijden en vooral minder van verbodsbepalingen horen. Maertens is uiteraard voor groen op het Gewestplan, maar niet zonder sociale begeleiding, zeg maar financiële tegemoetkomingen van de overheid.

Bizar: zelfs de eis van een ecologisch verantwoord recreatief gebruik van strand en duin zorgt voor discussie. Natuurreservaten vraagt om enkele meer intensieve vormen van ontspanning, zoals paardrijden en fietsen, te beperken tot afgebakende parcours. Dat zou een ernstige degradatie van bodem en vegetatie vermijden. Om dezelfde reden wordt ook gevraagd de strandreiniging niet langer mechanisch maar opnieuw manueel uit te voeren.

Gezien het grote aantal strandvissers en hun werkwijzen noemt Natuurreservaten dit geen hobby meer. Zeker niet als er gevist wordt met palen en vaste netten, waarin niet alleen zeehonden, bruinvissen en zeevogels, maar ook recreanten verstrikt geraken. Daarom wil Natuurreservaten voor de hele kust een eenduidig en eenvormig reglement, dat rekening houdt met het rapport van de Beheerseenheid van het Mathematisch Model van de Noordzee (BMM) over “Strandvisserij en visserij met vaste netten aan de Belgische kust”.

Jan Loones deelt strandvisserij bij de “volksgebruiken” in. Hij oordeelt dat de overheid, bij de reglementering ervan, oog moet hebben voor de gemeentelijke autonomie. Want, zegt hij, “Oostduinkerke is Zeebrugge niet”. Voor Michiel Maertens “moet de standvisserij degelijk aangepakt worden” en biedt de BMM-studie een ideaal referentiekader.

DE JACHT OP DE TURELUUR

Een volwaardig geïntegreerd kustzonebeheer overstijgt het overleg op nationaal niveau. Zoals Natuurreservaten aandringt op een samenwerkingsakkoord tussen de Vlaamse en de federale overheid, moet er ook met de buurlanden gepraat worden. Het Zwin-reservaat, bijvoorbeeld, wordt nu ook aan Nederlandse zijde met oprukkende bouwsels bedreigd. Terwijl het Natuurreservaat “De Westhoek” in De Panne aan Franse zijde niet alleen door de duinencamping “Le Perroquet” maar ook door jagers wordt belaagd. In Frankrijk is de jacht langs de kustlijn een populaire sport. Daarbij worden in Vlaanderen beschermde vogelsoorten, zoals de tureluur en de scholekster, in groten getale neergeknald. Vandaar de vraag tot diplomatiek of minstens regionaal overleg om “ook in Frankrijk de jacht langs de kustlijn en op zee te laten verbieden”.

Als er daarenboven een Europese richtlijn over geïntegreerd kustzonebeheer zou worden uitgevaardigd, zou er ineens veel meer afdwingbaar worden. Want, concludeert de Kustwerkgroep van Natuurreservaten, “een aanpak op vrijwillige basis leidt tot een kakofonie”.

Frank De Moor