Een verdienste van Jan Peter Balkenende kan hij niet opnoemen. Over de toetreding van Griekenland tot de euro is hij niet te spreken. En dan hebben we het nog niet over de leider van de liberale fractie in het Europees Parlement. Frits Bolkestein, prominent VVD’er en ervaren formatieonderhandelaar, staat nog steeds scherp.
Een warme zomeravond aan de Amstel. Frits Bolkestein (77) is gekleed in een vrijetijdshemd met korte mouwen. Hij ziet er goed uit, oogt ontspannen. Net deze dag heeft VVD-leider Mark Rutte de leider van de Partij voor de Vrijheid, Geert Wilders, uitgenodigd om samen – zonder het CDA – te gaan praten over een regeerakkoord. Wilders weigerde. Bolkestein haalt zijn schouders op. ‘Ik volg het niet. En of dat zou werken met Wilders in de regering, dat kan ik me niet echt voorstellen. Het lijkt mij een beetje moeilijk.’ Maar ik heb Mark al een tijdje niet gesproken. Ik ben twee, drie weken in Amerika geweest. Ik heb de verkiezingen zelf gemist, al heb ik natuurlijk wel een volmacht achtergelaten.’
U bent anders een ervaren formatie-onderhandelaar.
FritsBolkestein: Ik heb zelf twee formaties gedaan, in 1994 en in 1998. Maar toen ging het er niet over wie met wie zou moeten. Dat was toen wel duidelijk. Althans: in 1994 heb ik eerst zelf gebroken, omdat ik het regeerakkoord onvoldoende vond. Vervolgens heeft PvdA-fractievoorzitter Wim Kok een proeve van een regeerakkoord geschreven en ons uitgenodigd om samen met hem te regeren. In 1998 was het zeker duidelijk wie er zou gaan regeren, namelijk dezelfde partijen van de vorige vier jaar. Het ging alleen nog over de wijze waarop, over de maatregelen die moesten worden genomen.
De proeve van Kok was een idee van koningin Beatrix, waarmee ze afweek van de adviezen.
Bolkestein: Ja, dat was zelfs tegen het advies van Herman Tjeenk Willink, die toen ook informateur was. Die adviseerde een informateur van VVD-huize. Dat heeft zij toen in de wind geslagen. Waarom weet ik niet.
Ze heeft ook andere adviseurs.
Bolkestein: Ja, ja. Dat waren toen Willem Scholten van de Raad van State en Wim Deetman als Kamervoorzitter. CDA-volk.
De koningin week ook nu weer af van het advies van de informateur, en wees Tjeenk Willink aan. Is dat goed?
Bolkestein: Daar heb ik geen mening over. Wat werkt, werkt. Maar hoe het nu verder moet, dat weet ik ook niet, hoor.
Is er wel een coalitie die uw voorkeur heeft?
Bolkestein: Eentje waar de VVD in zit. En waarbij Mark Rutte minister-president is.
U hebt wel een idee van wat het nieuwe kabinet moet doen.
Bolkestein: De eerste taak is natuurlijk ombuigingen. Daar komt het op neer, dat is de kern. Is het 10 miljard, is het 20 miljard, is het in twee jaar of is het in vier jaar. Daar gaat het om.
U hebt Geert Wilders goed gekend, hij assisteerde u toen u VVD-fractieleider was, u hebt nog samen in de Tweede Kamer gezeten. Kunt u verklaren hoe hij van criticus van het uitkeringenstelsel de hoeder van de verzorgingsstaat kon worden?
Bolkestein: Hij deed bij mij sociale zaken. Dat deed hij goed. Ik vond hem ook best geschikt, hij gaf geen enkel probleem. Dat hij nu niet meer aan de uitkeringen wil komen, is een compensatieverschijnsel, zoals ik het zie. De politiek zit vol met compensatieverschijnselen. Rechts op het ene vlak, dus links op het andere. Dat is Wilders ook. Hij wordt als extreemrechts gezien op het vlak van de immigratie en dat compenseert hij dan door links te zijn op het vlak van de verzorgingsstaat. Mij verbaast dat niet, omdat ik heel bekend ben met die compensatieverschijnselen.
Wat Wilders’ eigen ontwikkeling betreft, is het wel een beetje merkwaardig, want ik denk niet dat hij daar vroeger ooit aan heeft gedacht. Ik denk niet dat hij diep in zijn hart overtuigd is van wat hij nu over de verzorgingsstaat zegt. Ik betwijfel ook of zijn partij steeds krachtiger wordt. Er komt soms een punt waarbij mensen het wel gehad hebben. ‘Dat verhaal kennen we nou wel’, zeggen ze dan. En als ze uiteindelijk wel gaan meeregeren, dan komt de klad erin. Misschien dat hij daarom niet heeft willen regeren in Den Haag en Almere.
Het blijft een prestatie, in een paar jaar tijd de derde partij van het land worden.
Bolkestein: Ik vraag me ook af hoe hij het volhoudt onder al die druk. Tot dusver wel, maar het is niet gering, hè, vooral het veiligheidsaspect. Daar moet je niet te licht over denken. Aan de andere kant: hij heeft het zelf gezocht. En hij groeit natuurlijk, laat ik maar zeggen, bij de gratie van de onderdrukking.
U bent nooit erg lovend geweest over Jan Peter Balkenende. Heeft Balkenende werkelijk niets goed gedaan?
Bolkestein: Ik ben blij dat hij weg is. Onlangs kreeg hij een vraag over de G20, en dan kreeg je totaal gratuite antwoorden. Hij doet dan wel alsof het diepe wijsheden zijn, maar hij antwoordt niet op de vraag. Ik ben totaal op hem uitgekeken. En ik ben niet de enige, hè, want heel Nederland is op hem uitgekeken. Ja, zelfs binnen het CDA, moet ik aannemen. Zo dom zijn ze nou ook weer niet.
Maar heeft Balkenende echt geen verdiensten?
Bolkestein: Nou, euh… Ik vind het wel moeilijk om die te vinden, hoor. Ik zou het niet weten. Tja, acht jaar premier. Maar het is niet zo moeilijk om minister-president te zijn. Een groot departement leiden, zoals financiën of volksgezondheid, dát is moeilijk. Minister-president zijn helemaal niet. Het zijn veel formaliteiten, je moet elke week met de koningin gaan praten… Dat zou dus een uitweg zijn voor Job Cohen (PvdA). Dan kan hij zo’n beetje burgemeester van Nederland spelen. Maar als hij de oppositie moet aanvoeren, dan heeft hij een probleem. Ik hoop dus dat hij in de oppositie komt: dan moet hij laten zien wat hij kan.
Zoals ik zei: het premierschap zou voor Cohen de redding kunnen zijn. Maar dan moet hij wel eerst de VVD buitenspel zien te zetten.
Het moet u als Europawatcher zijn opgevallen dat de Duitsers het niet meer pikken om voor alles en nog wat op te draaien in Europa. Is dat geen historische trendbreuk? De Europese eenwording draait toch zo’n beetje op het Duitse schuldbewustzijn en hun bereidheid om zich op te offeren?
Bolkestein: Ik geloof dat die trendbreuk al onder de vorige bondskanselier, Gerhard Schröder, in gang is gezet. En niet nu pas, onder Angela Merkel. Maar er is wel een nieuwe fase, dat is waar. Er is ook een kritischer houding ten opzichte van de Europese Unie. Zie Griekenland. De Duitsers zeggen: waarom moeten wij betalen voor mensen die op hun 53e al met pensioen gaan?
De Fransen zijn bang dat de Duitsers niet meer samen willen optrekken in de euro.
Bolkestein: Ze zijn allebei de euro in gestapt met illusies. De Duitsers dachten dat het zou leiden tot een federaal Europa. En de Fransen dachten dat de Europese Centrale Bank onder politieke invloed zou komen te staan, zoals ze graag wilden. Beide zijn het illusies gebleken. Maar ze zijn wel allebei in de euro gestapt.
Nu maar zien hoe we uit die Griekse ellende komen. Hoe is het mogelijk dat Griekenland lid van de euro is geworden? Wie heeft er zitten slapen? Ik heb zelf mijn best gedaan om de Italianen erbuiten te houden. Ik heb (toenmalig minister van Financiën) Gerrit Zalm opgestookt, al was daar niet veel voor nodig. Hij stond in Italië vervolgens bekend als Il Duro, of als Il Perfido. Ach, het is allemaal niet goed gegaan.
En dan wordt de liberale fractie in het Europees Parlement geleid door Guy Verhofstadt, die Europa geld wil laten lenen en Europese belastingen wil heffen.
Bolkestein: Belachelijk! Als ze dat gaan doen, is het einde zoek. Verhofstadt moet zijn kop houden. Ik heb tegen VVD-delegatieleider Hans van Baalen gezegd dat hij zich moet verzetten. Ze moeten het aankaarten in de fractie, dat mogen ze niet laten gebeuren. Ze moeten tegen Verhofstadt zeggen: namens wie spreekt u? Dan zal hij moeten erkennen dat hij alleen maar namens zichzelf spreekt.
Bent u eigenlijk wel eens van idee veranderd?
Bolkestein: Ik ben, geloof ik, vrij consistent in mijn politieke handelen.
Daarop zijn geen uitzonderingen te bedenken?
Bolkestein: Niet dat ik weet. Als u mij daarop kunt betrappen, zou ik dat graag weten. Kijk, ik heb drie dingen gedaan in de politiek. Ik heb in de eerste plaats mijn krachten verleend aan het redresseren van de financiële toestand van het land. Ik heb tegen Gerrit Zalm gezegd toen die in 1994 net minister van Financiën was: ‘Gerrit, als de zaak je niet bevalt, dan blaas je die maar op. ‘Dat gaf hem een enorme steun in de rug. Punt twee: ik heb een andere draai gegeven aan de opvattingen over de Europese Unie. Ik was eigenlijk de eerste eurosceptische politicus. En het derde is de kwestie van de multiculturele samenleving. Dat zijn drie dingen die ik heb gedaan en daar denk ik nog precies zo over als toen.
Wanneer komt uw langverwachte grote boek?
Bolkestein: Ik ga begin oktober naar de Verenigde Staten om het te slijten. Ik schrijf in het Engels en zoek een Amerikaanse uitgever. De tekst is klaar, maar wordt nu onder handen genomen door een eindredacteur. En die is heel streng: ‘Dit is slecht en dat is slecht en dat moet je nog eens anders formuleren.’
Waar gaat het ook al weer over?
Bolkestein: Over intellectuelen en de politiek. Ik zal u alvast één conclusie geven. Namelijk dat politieke ideeën beproefd moeten zijn door ervaring. Geen luchtfietserij, dus. En jonge mensen hebben niet zoveel ervaring.
© Elsevier – tekst: Syp Wynia
‘De liberale fractie in het EP moet tegen Verhofstadt zeggen: namens wie spreekt u? Dan zal hij moeten erkennen dat hij alleen maar namens zichzelf spreekt.’
