De ondoorgrondelijke leider van Turkije is een vat vol tegenstrijdigheden, die zowel blinde adoratie als botte afkeer oproept. De Franse auteurs Jean-François Pérouse en Nicolas Cheviron publiceerden voor het eerst een allesomvattende biografie van Recep Tayyip Erdogan. ‘Het is een man zonder enige vorm van scrupules.’
Hoewel hij al sinds 2003 de machtigste man van Turkije is, blijkt het steeds moeilijker om de Turkse president te duiden. Voor veel Turken is hij de heiland die van het land de onbetwiste grootmacht van het Midden-Oosten heeft gemaakt. Voor anderen is hij een vuilgebekte sultan die de sharia wil invoeren, Europese politici voor nazi’s verslijt en zijn land hardhandig onder de knoet houdt.
Toch zijn er tot nu toe nauwelijks betrouwbare biografieën geschreven over Recep Tayyip Erdogan. Met een heuse klepper van ruim 400 bladzijden hebben de Franse Turkijekenners Jean-François Pérouse en Nicolas Cheviron nu toch een standaardwerk gepubliceerd. ‘Eigenlijk dateert ons plan al van tien jaar geleden’, vertelt Pérouse in een hotel aan de Amsterdamse Herengracht. ‘Ik heb Erdogan altijd een fascinerende figuur gevonden. Zelfs als burgemeester van Istanbul viel hij al op door zijn uitstraling, zijn gedrevenheid en zijn opmerkelijke levensverhaal. Het was duidelijk dat hij in staat was Turkije te veranderen.’
De figuur van Erdogan nam toen al mythische proporties aan, waarbij legende en realiteit zich innig met elkaar vermengden. Om daar klaarheid in te scheppen, riep Pérouse de hulp in van zijn goede vriend Nicolas Cheviron. Beide auteurs kennen Turkije als hun broekzak: ze wonen er al meer dan vijftien jaar. Pérouse werkt er als sociaal geograaf bij het Institut Français d’Etudes Anatoliennes, Cheviron is er correspondent voor verschillende media.
JEAN-FRANÇOIS PÉROUSE: ‘Het is opmerkelijk hoe snel de perceptie kan keren. Tien jaar geleden was Erdogan een graag geziene figuur in Europa. In kwesties zoals de Armeense genocide en de relatie met de Koerden stelde hij zich soepeler op dan om het even welke Turkse politicus voor hem ooit had aangedurfd. In het Westen gold hij als een leider die Turkije moderniseerde, omdat hij het aandurfde de privileges van het leger aan banden te leggen.’
NICOLAS CHEVIRON: ‘Toen we aan het boek begonnen, was de Turkse samenleving niet zo gepolariseerd als vandaag. Er was een brede maatschappelijke consensus dat Erdogan de leider van alle Turken was. Vandaag is dat niet meer zo.’
Hoe verklaren jullie Erdogans enorme populariteit?
NICOLAS CHEVIRON: Erdogan heeft de unieke gave om grote groepen van de bevolking aan te spreken. Hij spreekt letterlijk de taal van het volk. Zijn Turks is het Turks van de arbeidersklasse. Hij gebruikt beelden en metaforen, met veel referenties aan populaire cultuur. En soms praat hij echt als tuig van de richel. Hij cultiveert het imago van de volkswijkjongen die zijn roots niet verloochent.
JEAN-FRANÇOISPÉROUSE: Hij meet zich het imago van de kabadeyi aan, een soort goedhartige bandiet die zich in de populaire cultuur als beschermer van de volkswijk beschouwt.
CHEVIRON: Bovendien heeft de kabadeyi in Turkse films vaak een opvliegend karakter. Ook dat sluit naadloos aan bij Erdogans persoonlijkheid.
Jullie beginnen het boek met het levensverhaal van zijn vader. Waarom eigenlijk?
PÉROUSE: Erdogans jeugd is belangrijk, omdat zijn levensverhaal een van de voornaamste elementen van zijn politieke boodschap is. Hij speelt nadrukkelijk uit dat hij van bescheiden komaf is. Hij groeide op in Kasimpasa, een volkswijk van Istanbul. Zijn vader was een zeevaarder uit Rize, een provincie in Oost-Turkije die doorgaat voor zeer religieus en conservatief.
CHEVIRON: Uit ons onderzoek blijkt dat hij die bescheiden komaf overdrijft. Hij groeit op in Kasimpasa, maar zijn vader was een lokale notabele in de wijk: hij speelde bijvoorbeeld een belangrijke rol in het opvangen van Turken die uit Rize naar Istanbul verhuisden. Het lijkt onwaarschijnlijk dat Erdogan als kleine jongen allerlei prullaria op straat moest verkopen om het gezin mee te onderhouden, zoals hij zelf beweert.
PÉROUSE: Vandaag is die mythologie rond zijn persoon het officiële discours geworden. Er zijn heel wat kwesties die werden weggelaten of omzeild. Het is bijvoorbeeld heel twijfelachtig of hij wel een diploma heeft. Maar zelfs met al die verdraaiingen is zijn opkomst een ongekend succesverhaal. Geen enkele politicus in de Turkse geschiedenis komt van zover. Dat maakt dat veel Turken zich met hem identificeren.
Heeft Erdogan een verborgen agenda?
CHEVIRON:(glimlacht) Vooral in kemalistische kringen leeft het idee dat Erdogan een islamist is die ervan droomt de sharia in te voeren. Maar daarvoor ontbreekt elk bewijs. Erdogan heeft geen vastomlijnde ideologie. Doorheen zijn hele carrière zie je dat hij net alles doet om aan de macht te blijven, en zich voortdurend aanpast aan de omstandigheden. Toen hij in 1999 vrijkwam na een korte gevangenisstraf, voelde hij aan dat de weg openlag voor een grote centrumrechtse partij en presenteerde hij zich als democraat. In het begin van zijn premierschap heeft hij de democratie in Turkije ook daadwerkelijk bevorderd. Hij werd de grote verzoener in het conflict met de Koerden, door te investeren in de regio en hen beperkte culturele rechten te gunnen. Maar toen hij in 2015 merkte dat die recepten niet meer werkten omdat ze hem stemmen kostten, vervelde hij tot nationalist, en voerde hij de vijandigheden weer op. Erdogan is geen liberaal, nationalist of islamist die stiekem de sharia wil invoeren: hij is een volmaakt pragmaticus.
PÉROUSE: We hebben in Europa de neiging om Erdogan onbeperkte macht toe te schrijven, maar in feite heeft hij vandaag weinig bewegingsruimte. Zijn buitenlandse politiek ligt in duigen, de economie zit in grote problemen. Wie Erdogans volgende zet wil voorspellen, moet kijken naar de omstandigheden. En die zijn vandaag allesbehalve gunstig.
CHEVIRON: Erdogan is een politicus die in staat is om werkelijk elke koerswijziging uit te voeren. Hij is een man zonder enige vorm van scrupules.
PÉROUSE: Pas op, hij heeft zeer zeker oprechte religieuze en morele overtuigingen, maar hij laat ze zijn agenda niet bepalen. Hij is geen theoreticus die boeken leest of manifesten schrijft. Hij is een prater, die vaak het tegenovergestelde doet van wat hij zegt. De Turkse diplomatie heeft er vaak een dagtaak aan om zijn verklaringen recht te trekken.
Waarop baseert Erdogan zijn macht? Volgens de Turkse grondwet heeft de president een bijna ceremoniële functie, maar toch blijft hij de onbetwiste leider.
PÉROUSE: Sinds de mislukte staatsgreep is het niet meer mogelijk Erdogans macht te contesteren. In zijn eigen partij is hij de onbetwistbare nummer één. En als voormalig premier heeft hij een grotere anciënniteit dan om het even welke andere politieke leider.
CHEVIRON: Dat heeft er vooral mee te maken dat alle mogelijke tegenstanders zijn uitgeschakeld. Niemand heeft de machtsbasis om hem ter verantwoording te roepen. Daardoor kan Erdogan zichzelf een rol van regeringsleider toemeten die volslagen ongrondwettelijk is. Welke rechter zal het na de grootschalige zuiveringen nog aandurven om hem te kapittelen over zijn excessieve gedrag? Iedereen die kritiek heeft op Erdogans machtshonger, wordt weggezet als putschist.
Wat verwacht u van het grondwettelijk referendum van 16 april waarbij Erdogan zijn macht ook in de grondwet wil laten inschrijven?
PÉROUSE: Ik moet nog zien of dat referendum er komt. Als Erdogan ook maar de minste twijfel heeft over de uitslag, zal hij het referendum afgelasten. Er zijn genoeg excuses te bedenken om het niet te doen: de situatie in Syrië, de wankele economie. Het zou overigens een mooie besparing zijn voor de Turkse schatkist.
CHEVIRON: Erdogan kan het zich niet permitteren om te verliezen. Een ‘nee’ in het referendum zou zowat het einde van zijn politieke carrière betekenen.
PÉROUSE: Ik ben er niet van overtuigd dat hij zomaar een meerderheid zal halen. Er heerst veel onvrede met de huidige politieke koers van Turkije. Vergeet ook niet dat Erdogan niet meer kan rekenen op de stemmen van de Gülen-sympathisanten, die tot nu toe altijd massaal op de AKP hebben gestemd. Ik denk dat we het Turkse electoraat onderschatten. In het begin van de jaren 2000 hebben de Turken geproefd van de voordelen van democratisering. Er bestaat nu al nostalgie naar die tijd.
Is Erdogan veranderd door de couppoging van 15 juli 2016?
PÉROUSE: De echte omslag kwam er al in 2013, toen hij en zijn naasten beschuldigd werden van grootschalige corruptie. En sinds de coup is de paranoia compleet. Hij heeft het duidelijk steeds moeilijker om tegenspraak te tolereren.
Weet Erdogan wat er speelt in Turkije? Krijgt hij nog het volledige verhaal van zijn omgeving?
PÉROUSE: Het probleem is dat zijn raadgevers de wereld bekijken door het prisma van zijn obsessies. Sinds de Energekon-zaak, waarbij verschillende militairen beschuldigd werden van een ultranationalistisch complot, ziet Erdogan overal samenzweringen. Raadgevers die daartegen ingaan, zijn er almaar minder. Erdogan is steeds verder afgesneden van de realiteit.
CHEVIRON: Zijn entourage heeft aan kwaliteit ingeboet. Voormalig premier Abdullah Gül en ex-buitenlandminister Ahmet Davutoglu waren uiterst competente functionarissen, die nu vervangen zijn door jaknikkers. Erdogans intieme kring bestaat vandaag vooral uit welwillende lakeien die de grote leider napraten. Tegenwoordig heb je zelfs volstrekte halvegaren als Yigit Bulut, een topadviseur die beweert dat vreemde mogendheden telekinese gebruiken om de president te beïnvloeden.
In welke mate is Erdogan zelf overtuigd van dat complotdenken?
PÉROUSE: De mystiek van het grote complot is een oud zeer in Ankara, maar de huidige politieke generatie is er helemáál door beneveld. Erdogans intieme kring steunt hem in die waanbeelden. Veel ministers geloven echt dat de economische problemen van Turkije het resultaat zijn van een internationale samenzwering, en niet van hun eigen beleid.
Erdogan beweert dat de staatsgreep de schuld was van FETÖ, de beweging van de islamistische prediker Fetullah Gülen. Heeft hij gelijk?
PÉROUSE:(hoofdschuddend) FETÖ is een van zijn typische fixaties. Ik ontken zeker niet dat bepaalde elementen in de Gülenbeweging bereid zijn een staatsgreep te plegen, maar dat zijn echt uitzonderingen. Het is compleet ongeloofwaardig om te suggereren dat er een parallelle staat bestaat. Het angstaanjagende is dat die fictie wel geloofd wordt door een groot deel van de bevolking.
CHEVIRON: De Gülenbeweging heeft zeker een politieke rol gespeeld de afgelopen jaren. Ze heeft meegewerkt om bepaalde tegenstanders binnen het leger uit te schakelen. En toen Erdogan in 2013 beschuldigd werd van corruptie, hebben veel gülenisten daar graag aan meegedaan. Maar het is onzinnig te beweren dat alle gülenisten terroristen zijn.
Dat hele terreurverhaal is een manier om een scherm te creëren rond de ongemakkelijke waarheid dat Erdogan tot voor kort een alliantie had met Gülen. Ze hebben elkaar meermaals ontmoet voor de AKP gesticht werd, al is het onduidelijk of Gülen echt een medeoprichter is. Tot 2007 hadden ze gelijklopende belangen. De breuk kwam er in 2010, toen de Israëlische kustwacht de Gaza Freedom Flotilla, een humanitair hulpkonvooi voor Gaza, onderschepte. Bij die actie kwamen zeven Turkse activisten om het leven. In de nasleep toonde de Gülenbeweging zich uiterst kritisch over de rol van de Turkse staat. Tegelijk onthulden gülenisten dat er in Oslo geheime onderhandelingen met de PKK bezig waren, waarmee ze Erdogan van hoogverraad probeerden te beschuldigen. Dat was het begin van het conflict tussen Gülen en Erdogan.
PÉROUSE: Er zijn ook belangenconflicten over de onderwijssector, waar Gülen een concurrent is van de Turkse overheid. Maar het is toch vooral een conflict van personen en stijlen. Het maatschappelijk project van Gülen ligt heel dicht bij dat van Erdogan: beiden willen een conservatieve, anticommunistische samenleving waarin religie een moderne invulling krijgt. Enkel de aanpak is verschillend: Erdogan doet het via politieke weg, Gülen via infiltratie in het staatsapparaat.
Waarom is Erdogan zo populair bij Europese Turken?
CHEVIRON: Veel Europese Turken komen oorspronkelijk van Anatolië, waar de steun voor de AKP groot is. Bovendien worden ze actief bewerkt door de Diyanetbeweging, het staatsagentschap dat de moskeeën organiseert. Daarnaast zijn er tal van organisaties die gesponsord worden door de Turkse overheid om de blijde boodschap te verkondigen. Er zijn heel wat AKP-gezinden die bij politieke partijen gaan en zo invloed verwerven. Erdogan komt ook geregeld zelf naar Europa om campagne te voeren.
PÉROUSE: Erdogan is erin geslaagd Turken weer trots te maken. Het is niet langer gênant om Turk te zijn, nu het land een van de machtigste mogendheden van het Midden-Oosten is.
Waarom haalt Erdogan zo graag de banden aan met de Europese Turken?
CHEVIRON: Hij hecht er belang aan dat de Europese Turken een link met hun vaderland behouden. Bovendien hebben ze allemaal stemrecht, ze zijn dus ook electoraal een zeer interessante groep.
PÉROUSE: Het is niet Erdogans bedoeling om invloed op westerse democratieën te verwerven. Hij wil de Europese Turken binnen de invloedssfeer van Turkije houden, met het oog op hun eventuele terugkeer. Erdogan beseft al heel lang het financiële belang van de Europese Turken. Refah, zijn eerste politieke partij, werd voor een aanzienlijk deel gefinancierd door Duitse Turken.
Hoe zien jullie de relatie met Europa evolueren?
CHEVIRON: Ik denk niet dat iemand er nog ernstig rekening mee houdt dat Turkije lid wordt van de Europese Unie, zelfs Erdogan niet. Maar anderzijds hebben de EU en Turkije natuurlijk veel gemeenschappelijke belangen.
PÉROUSE: Europa en Turkije hebben een innige economische band met elkaar, en er is geen enkele partij die die relatie op de helling wil zetten. Het is ondenkbaar dat Europa en Turkije zouden stoppen met handel te drijven, vooral omdat Turkije voor zijn export volledig op Europa is aangewezen.
Plannen jullie een Turkse vertaling van jullie biografie?
CHEVIRON: Iedereen die ooit een niet-geautoriseerde biografie van Erdogan in het Turks heeft gepubliceerd, zit vandaag in de gevangenis. Laten we zeggen dat we voorlopig geen haast hebben om ons boek te vertalen.
Door JEROEN ZUALLAERT
‘Erdogan is geen liberaal, nationalist of een islamist die stiekem de sharia wil invoeren: hij is een volmaakt pragmaticus.’
