De antraxbesmettingen in de VS maken de vrees voor biologische wapens heel reëel.

Dat is in de Verenigde Staten (VS) wel het geval, hoewel daar al een traditie van ‘valse’ antraxbrieven bestond. In het gebouw van de tabloiduitgever American Media in Florida zouden minstens zeven mensen met de bacterie in aanraking gekomen zijn. Het eerste slachtoffer stierf snel, de anderen konden behandeld worden. Het was geleden van in 1978 dat in de VS iemand aan antrax stierf. In totaal werden vorige eeuw achttien gevallen van de ziekte geregistreerd, allemaal mensen die in laboratoria of leerlooierijen werkten waar ze intensief contact met vee hadden. Het is niet uitgesloten, maar toch onwaarschijnlijk, dat de mensen in Florida besmet werden via een geïnfecteerd zoogdier dat in het ventilatiesysteem terechtkwam.

Voorts is er in New York een _ minder dramatische _ besmetting met een zwakke versie van de bacterie die de huid aantast. En er is het bizarre geval van de uit Maleisië naar een afdeling van Microsoft in Nevada teruggestuurde brief waarin antraxpoeder zat. Het is bekend dat luitenanten van het netwerk al-Qaeda rond superterrorist Osama Bin Laden geregeld in Maleisië gesignaleerd werden. De besmetting in Florida gebeurde niet ver van de plaats waar Mohammed Atta, de vermoedelijke coördinator van de aanslagen van 11 september, inlichtingen inwon over de huur van sproeivliegtuigjes _ antrax zou eventueel met zo’n toestel verspreid kunnen worden. En hoewel de link met terroristen nog altijd niet officieel is gelegd, heeft de bevolking momenteel aan een half woord genoeg om te dramatiseren.

80 PROCENT MORTALITEIT

Ook in ons land worden huisartsen overstelpt met vragen over biologische wapens en krijgen apothekers klanten over de vloer voor een dosis antibiotica tegen antrax of een vaccin tegen het pokkenvirus. De pokken staan steevast naast antrax bovenaan de lijst met plausibele biologische wapens. Antrax is veel dodelijker dan de pokken, met een sterftegraad van 80 procent versus 30 voor de pokken, maar het virus heeft het voordeel dat het besmettelijk is. Antrax kan niet van mens op mens worden overgedragen.

Minister Aelvoet stoomde twee werkgroepen klaar om ziekenhuizen en hulpdiensten over biologische wapens te informeren middels een aanpassing voor België van een in december te verschijnen geactualiseerde versie van een rapport gepubliceerd door de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). De experts moeten ook de stockage- en productiecapaciteit van antibiotica en vaccins in ons land evalueren. Dat zal niet veel moeite kosten. ‘De betrokken ziekten zijn heel zeldzaam, dus was er geen stimulans om behandelingsmiddelen in voorraad te hebben’, vertelt professor Renaat Peleman van het Centrum voor Infectieziekten aan de Universiteit Gent _ de medische spil van Aelvoets expertgroepen. ‘We zullen een inventaris maken van stocks waar we eventueel een beroep op kunnen doen, en stappen doen om zelf voorraden aan te leggen.’

Dat wordt een logistieke operatie van formaat, zeker als de autoriteiten op het ergste scenario voorbereid willen zijn. Peleman: ‘Antrax heeft een incubatietijd tot zestig dagen. In een rampscenario waarbij een groot deel van Brussel vanuit de lucht wordt besmet, zou een miljoen mensen zestig dagen lang twee keer per dag een pilletje moeten nemen _ het antibioticum moet worden toegediend vóór de symptomen zich manifesteren. Dat zijn 120 miljoen comprimés die in doosjes van twintig komen.’ Verder waarschuwt Peleman ervoor dat onze hulpdiensten niet voorbereid zijn op het opvangen van honderdduizenden paniekende mensen.

Simulaties wijzen uit dat het vrijwel onmogelijk is een geslaagde aanval met biologische wapens snel onder controle te krijgen. Het vakblad Foreign Affairs beschreef een Amerikaanse denkoefening uit 1999 over het counteren van een aanval met pokken. De voorbije zomer probeerden andere wetenschappers het eens met een computersimulatie. Beide proeven faalden jammerlijk: het bleek onmogelijk snel genoeg greep te krijgen op de verplaatsingen van besmette mensen om grootschalige verspreiding van het pokkenvirus te vermijden.

EEN LIJNVLIEGTUIG MET ANTRAX

Ook wat betreft antrax bestaan er _ voorlopig weinig realistische _ doemscenario’s waarin een goed georganiseerde aanval op een stad honderdduizenden doden veroorzaakt. De antraxbacil komt op vele plaatsen in de wereld algemeen voor. Minstens 82 landen hebben recent gevallen van miltvuur gerapporteerd, vooral in vee. De microbe kan tientallen jaren lang als spore in de bodem overleven, gehuld in een hermetisch kapsel. Als ze in contact komt met een geschikte gastheer, meestal een koe of een schaap, gooit ze haar omhulsel af en dringt ze het lichaam binnen, via een wondje op de huid of via neus en mond. Als ze de longen bereikt, is ze bijna altijd dodelijk, omdat ze een gif afscheidt dat het longweefsel beschadigt zodat ze de bloedbaan kan binnendringen.

De ziekte begint bij de mens met symptomen als koude rillingen en een barstende hoofdpijn die snel overgaan in hoge koorts, zware maagpijnen en een dramatische daling van de bloeddruk. Het inademen van 2500 sporen _ voor een bacterie is dat niet zo veel _ zou volstaan als dodelijke dosis. Naast haar dodende kracht is het feit dat de bacterie lang in leven blijft een van de redenen waarom antrax een geschikt biologisch wapen voor terroristen is. Op het Schotse eiland Gruinard waar in de Tweede Wereldoorlog experimenten met antrax plaatsvonden, werden een halve eeuw later nog altijd potentieel dodelijke sporen van de bacterie in de grond aangetroffen.

Voor een handige jongen is het niet zo moeilijk om antraxbacillen te kweken. Keukenmateriaal om yoghurt of bier te maken volstaat. Het omzetten van een bacteriecultuur in een verspreidbaar poeder is echter moeilijker. En als je dodelijke stammen wilt selecteren, is kennis van (elementaire) biotechnologie onontbeerlijk. Om efficiënt te doden, moeten de sporen de juiste afmetingen hebben. Een zelfmoordterrorist hoeft natuurlijk niet wakker te liggen van het risico dat hij zich besmet. Voor de verspreiding van pokken zouden besmette terroristen zelfs uitermate geschikt zijn. Het zwakke punt in het gebruik van antrax als biologisch wapen zijn precies de problemen om de bacillen te verspreiden. Zonnelicht is bijvoorbeeld nefast: het verzwakt de dodelijke kracht van de sporen. Experts menen ook dat sproeivliegtuigen niet geschikt zijn, omdat het poeder de installaties zou verstoppen.

Maar 11 september bewees dat terroristen niet verlegen zitten om spectaculaire scenario’s. Het is bekend dat de Japanse doemsekte Aum Shinrikyo in de eerste helft van de jaren negentig vier pogingen deed om vanaf hoge appartementsgebouwen wijken in Tokio met antrax te besmetten, en eveneens vier pogingen om een ander biowapen, botulinegif, met tankwagens te verspreiden. Dat mislukte allemaal, maar er zullen zeker lessen uit deze oefeningen getrokken zijn. Een haalbaar plan zou de besmetting van een groot lijnvliegtuig met antraxsporen zijn. Eer de autoriteiten de golf van besmettingen hebben teruggevoerd tot het toestel zouden honderden, misschien wel duizenden mensen de bacterie hebben ingeademd.

BLOED VAN EEN KOE

Amerikaanse inlichtingendiensten zouden over aanwijzingen beschikken dat al-Qaeda in Afghanistan experimenteerde met biologische wapens. Er zouden dozijnen ‘vergiftigde’ honden en konijnen gezien zijn in een trainingskamp van al-Qaeda in de buurt van de Oost-Afghaanse stad Jalalabad. De in de VS gevangengenomen terrorist Ahmed Ressam verklaarde dat hij er leerde hoe hij een biologisch wapen in de ventilatiesystemen van een gebouw moest introduceren. Bin Ladens mannen zouden ook (vruchteloos) getracht hebben antrax en botuline te kopen in Tsjechië. Volgens The Observer zou de potentiële koper zelfs mastermind van 11 september Atta geweest zijn, die in Tsjechië een ontmoeting had met een Iraakse geheim agent _ Irak zou een dodelijke versie van de antraxbacil gemaakt hebben.

Het lijkt moeilijker om aan antraxstalen te komen dan het is. De ziekte is endemisch in Afghanistan. Een koe die erdoor besmet wordt, bloedt hevig uit haar neus. Een beetje van dat bloed zou volstaan voor een succesvolle kweek van de bacterie. Het vakblad New Scientist publiceerde vorig jaar bewijsmateriaal dat er antraxsporen naar Europa meeliften in Afghaanse heroïne. Maar het is onwaarschijnlijk dat als biologisch wapen bruikbaar antraxpoeder in een Afghaanse grot wordt geproduceerd. Daarvoor zijn laboratoria nodig.

Wereldwijd zijn er 1500 instellingen waar naar schatting een miljoen stammen van vaak dodelijke micro-organismen bewaard worden, voor onderzoek en voor diagnose van ziekten. Sommige van die instituten, zoals het grootste, de American Type Culture Collection (ATCC), oefenen strikte controle uit op wie wat kan kopen _ ATCC verkocht geen enkel antraxstaal sinds 1997. Maar de overkoepelende World Federation for Culture Collections registreert 472 leden in 61 landen, waarvan er naar verluidt 46 antrax in de aanbieding hebben.

Het is ironisch dat de Amerikaanse president George W. Bush, die het vóór 11 september graag in zijn eentje deed, stappen had ondernomen om de zo al spaaklopende invoer van controlemechanismen voor biologische wapens, helemaal te ondermijnen. De controle voorzag in inspecties in farmaceutische laboratoria, en onder meer dat zag Bush niet zitten. Het zou niet verbazen mocht hij ondertussen van mening veranderd zijn.

De stam die het gebouw in Florida besmette, zou de Ames-versie geweest zijn, die in de jaren vijftig in de Amerikaanse staat Iowa gecreëerd werd en de wereld werd rondgestuurd om producten te testen waarmee antrax kon worden opgespoord. In de jaren tachtig verkocht een Amerikaans laboratorium zelfs (volledig legaal) antraxstalen aan een universiteit in de Iraakse hoofdstad Bagdad.

De Journal of the American Medical Association meldde dat minstens zeventien landen ooit experimenteerden met biologische wapens. Een vijftal virulente stammen van antrax zou zijn bestudeerd. Er zijn verontrustende aanwijzingen dat Russen, en misschien zelfs Irakezen, ondertussen over stammen beschikken die resistent werden gemaakt tegen de gangbare antibiotica, zodat ze niet meer uitgeschakeld kunnen worden.

WAARDELOZE POKKENVACCINS

De meeste expertise werd vergaard in het onderzoeksinstituut van Stepnogorsk, in het noorden van de vroegere sovjetrepubliek Kazachstan. Tot voor kort werden zelfs de meest elementaire veiligheidsmaatregelen daar niet meer in acht genomen. Zoals elders in de vroegere Sovjet-Unie werden de meeste wetenschappers in overheidsdienst niet betaald. Sommige biologische-wapenexperts zouden verdwenen zijn _ niemand weet waarheen.

Ook groeit de vrees dat vanuit Oost-Europa grote hoeveelheden ‘slechte’ (want niet werkzame) vaccins tegen pokken op de markt zullen worden gebracht _ in analogie met de waardeloze ‘geneesmiddelen’ tegen malaria of tuberculose die circuleren. De vraag naar vaccins is plotseling zo groot dat er koortsachtig aan nieuwe stocks wordt gewerkt. In Nederland zou de Wereldgezondheidsorganisatie een stock van een half miljoen pokkenvaccins hebben aangelegd. De WHO beschouwde de pokken in 1980 als uitgeroeid, zodat er niet meer gevaccineerd werd. Niemand is dus nog beschermd tegen het virus. Maar het is mogelijk dat er naast de twee officiële virusstocks die voor eventueel wetenschappelijk onderzoek bewaard werden, één in de VS en één in Rusland, her en der nog clandestiene culturen bestaan.

Voorlopig richtte antrax maar één keer een ravage met veel doden aan, bij een uit de hand gelopen experiment in het oude sovjetstadje Sverdlovsk. In 1979 stierven daar 64 mensen aan antrax. Waarnemers vonden het verrassend dat er zo weinig slachtoffers waren, want er werkten vele tienduizenden Russen in de omgeving. Ze zien er het bewijs in dat antrax lang niet zo besmettelijk is als wordt aangenomen. Maar wat antrax en vergelijkbare biowapens missen aan dodende kracht, maken ze ruimschoots goed met de golven van paranoia die ze over de wereld jagen. Een brief met wat wit zand volstaat om paniek te zaaien.

Dirk Draulans

Meer informatie over biologische wapens is te vinden in het coververhaal van Knack van 18 april 2001.

Ook in ons land worden huisartsen overstelpt met vragen over biologische wapens.

Simulaties wijzen uit dat het vrijwel onmogelijk is een geslaagde aanval met biologische wapens snel onder controle te krijgen.