Zuid-Afrika maakt zich op voor zijn tweede democratische verkiezingen.

Bij de eerste verkiezingen in 1994 konden Zuid-Afrikanen overal hun stem uitbrengen en zich met ieder geldig document identificeren. Bij deze verkiezingen, de tweede juni, mag je alleen stemmen als je naam voorkomt in de lijsten van het kiesdistrict waarin je woont en je een identiteitsbewijs met een streepjescode hebt. Dat is het belangrijkste verschil met de vorige verkiezingen.

Voor wie in een ordentelijke democratie woont, lijkt dit een bagatel. Maar in een land als Zuid-Afrika levert het een paar enorme problemen op. Ten eerste weigeren tal van blanken om voor een identiteitsbewijs met streepjescode urenlang bij de loketten van Binnenlandse Zaken in de rij te staan. Ten tweede blijkt dat sommige mensen zulke gladde werkhanden hebben dat er geen vingerafdrukken meer kunnen worden genomen. Zeer velen hebben nog nooit een geboortebewijs gehad en moesten nu met een getuige naar het dichtstbijzijnde kantoor van Binnenlandse Zaken om een identiteitsbewijs te bemachtigen. En dan is er de kwestie van de precieze cijfers – hoeveel stemgerechtigheden heeft Zuid-Afrika nu eigenlijk? En hoe kom je daar achter, als niemand ooit nog maar bij benadering heeft weten vast te stellen hoeveel inwoners Zuid-Afrika heeft?

De volkstelling van 1991 werd destijds scherp bekritiseerd omdat het inwonertal van de thuislanden werd geschat door middel van luchtopnamen. De volkstelling van 1996 is uitgevoerd door honderdduizend in der haast opgeleide volkstellers. Het aantal inwoners bedraagt nu officieel 37,9 miljoen, maar het gevoel bestaat dat het er veeleer veertig miljoen zijn.

Het aantal stemgerechtigden is uiteindelijk vastgesteld op 26,3 miljoen. Maar op twee maart van dit jaar kondigde de voorzitter van de Kiesraad, Mandla Mchunu, aan dat het aantal kiezers van achttien jaar en ouder was vastgesteld op 24,6 miljoen. Dat aantal daalde nog eens met 2,2 miljoen toen niet-permanente inwoners, in het buitenland wonende Zuid-Afrikanen en mensen zonder identiteitsbewijs werden geschrapt. Met 22,8 miljoen kwam het aantal geregistreerde kiezers op tachtig procent, een indrukwekkend percentage.

Naar verwachting zullen de kiezersregisters, de duizenden stemlokalen en het nieuwe identiteitsbewijs het verkiezingsproces zodanig versnellen dat de verkiezingen in één dag kunnen worden afgehandeld.

Ondanks het cynisme over de cijfers en het verkiezingsproces wordt tot op de meest afgelegen plekken van het land administratief geharkt. In gebieden waar mensen vroeger vanuit vliegtuigjes als dieren werden geteld, moet iedereen nu worden geregistreerd en binnen loopafstand van zijn huis zijn stem kunnen uitbrengen. Men hoopt dat de nieuwe standaard identiteitsbewijzen de corruptie met vooral pensioengelden zullen kunnen tegengaan – in sommige gezinnen worden vingers van overledenen op sterk water bewaard om het pensioenformulier nog jaren van een vingerafdruk te kunnen voorzien.

VAN XHOSA’S TOT GRIEKWA’S

Het zijn niet de politieke partijen die deze verkiezingen bijzonder maken. Wat die te zeggen hebben over de misdaad en de werkgelegenheid doet er niet toe. Wat belangrijk is, is te zien hoe ze op zoek gaan naar stemmen buiten hun eigen achterban. Hoe Thabo Mbeki voormalige no go-gebieden en een moskee bezoekt, hoe Buthelezi op een spreekgestoelte staat en een gehoor van duizenden Xhosa’s toespreekt (hoewel ze na afloop zullen fluisteren dat Xhosa’s nooit op een Zoeloe zullen stemmen – de Zoeloe’s laten zich niet besnijden en zijn dus volgens hen nog geen mannen, en hoe kan een Xhosa nu op een onbesneden jongen stemmen?). Vorige keer werd de Inkatha Vrijheidspartij (IVP) van Buthelezi met stickertjes aan de kieslijsten toegevoegd omdat ze slechts enkele uren voor de opening van de stembureaus besloot aan de verkiezingen deel te nemen. De IVP was vroeger aangewezen op een traditionele Zoeloe-machtsbasis, maar nu voert ze campagne bij alle traditionele leiders – van bruine Griekwa’s en Khoisan, tot diep in ANC-gebied.

De Democratische Partij (DP), die hoofdzakelijk uit blanke Engelstalige liberalen bestond, krijgt nu steun van conservatieve Afrikaners die vinden dat andere partijen te mild zijn voor het ANC. DP-leider Tony Leon, die aan het begin van de verkiezingen nauwelijks een woord Afrikaans sprak, houdt nu in muffe zaaltjes op het platteland dapper zijn hoorbaar ingestudeerde toespraken in het Afrikaans.

In de Nieuwe Nationale Partij (NNP) heeft Marthinus (bijgenaamd “Kortbroek”) van Schalkwyk het roer overgenomen van F.W. de Klerk. Hij wordt geregeld waargenomen in zwarte woonbuurten waar hij achter op een pick-up de mensen staat over te halen om voor zijn partij te stemmen. Volgens de jongste opiniepeilingen behaalt de NNP meer niet-blanke stemmen dan enige andere partij buiten het ANC. Van Schalkwyk heeft onlangs een krans neergelegd in Sharpeville, waar in de jaren zestig schoolkinderen werden doodgeschoten door de NP-regering. Toen F.W. de Klerk daar in het verleden kwam, werd hij met stenen weggejaagd. Maar Van Schalkwyk kon rustig uitspreken.

Dat is opmerkelijk bij deze verkiezingen. De verscheidenheid in Zuid-Afrika dwingt de politici verder te denken dan het enge eigenbelang. Nu komen ze naar je toe, eten met je mee, omhelzen je kinderen en spreken je plotseling toe in je eigen taal.

Een nieuwe speler op het politieke toneel is de United Democratic Movement (UDM). Een voormalig ANC-lid en hoofd van Transkei, Bantu Holomisa, heeft deze partij na zijn schorsing uit het ANC gesticht samen met voormalig NP-lid Roelf Meyer. Velen beschouwen het UDM als de enige echt nieuwe groepering in het land, een partij die consequent blank en zwart wil laten samenwerken en die niet alleen maar coöpteert om niet-raciaal over te komen. Maar Holomisa is ook nog van koninklijken bloede en behoort tot dezelfde stam als Nelson Mandela. In de oostelijke Kaapprovincie wordt hij als een ernstige bedreiging gezien wegens zijn invloed op talloze traditionele leiders die van mening zijn dat de liberale, westerse en socialistische stromingen in het ANC hen nog altijd niet gunstig gezind zijn.

Telkens wanneer Holomisa in de Transkei komt om stemmen te werven, wordt Mandela in hoogsteigen persoon op de leiders daar afgestuurd. Onlangs bereikte de spanning in Umtata een hoogtepunt toen fans van Holomisa Mandela tijdens een afscheidsbijeenkomst te zijner ere overschreeuwden.

EEN LIED VOOR MBEKI

Bij deze verkiezingen valt ook op hoe er aan de beeldvorming rond Thabo Mbeki wordt gewerkt. Je ziet hem niet langer tegen de achtergrond van parlementaire interieurs met veel leer en hout of in de kunstmatig gekoelde fora van de wereld. Hij wordt ingezet in stoffige townships waar hij door gebrekkige geluidsinstallaties in inheemse talen het woord voert. Plotseling zie je overal T-shirts met zijn afbeelding en speciaal voor hem is er een lied gecomponeerd. De verkiezingen onthullen ook de ongemakkelijke lichaamstaal van Vrijheidsfrontleider Constand Viljoen – de militair die zichzelf plots vanaf het podium moet verkopen.

Ook frappant is de afwezigheid van een links standpunt over de verkiezingen. En het ontbreken van een consensus dat de armoede het grootste probleem vormt in het land. Toch hebben miljoenen Zuid-Afrikanen zoveel moeite gedaan om zich te laten registreren. De twaalf procent niet-stemmers, zegt men, hebben zich al bij misdaad, corruptie en anarchie neergelegd.

Niet voor niets deed tientallen jaren geleden al een uitdrukking opgeld in het land: “Hand wat kruisie maak, is hand wat aan die toekoms raak.”

De angst voor het “zwarte gevaar” is bij deze verkiezingen vervangen door de angst voor een tweederde meerderheid. Met zo’n tweederde meerderheid kunnen namelijk grondwetswijzigingen worden doorgevoerd. “Vertrouwt u Thabo Mbeki met een tweederde meerderheid?” vraagt DP-leider Tony Leon vanaf elk spreekgestoelte. Het ANC voert aan dat het nog nooit officieel om een tweederde meerderheid heeft gevraagd, maar alleen een sterk mandaat vraagt van de kiezers.

Bovendien, zegt het ANC, willen alle partijen een tweederde meerderheid. Het zegt ook het land niet behoorlijk te kunnen hervormen omdat de oppositiepartijen alle pogingen daartoe in de kiem smoren. De recente toenadering tussen Mbeki en Buthelezi zou ook hoofdzakelijk tot doel hebben een tweederde meerderheid in het parlement te smeden. President Mandela heeft verscheidene keren in het openbaar gezegd dat het ANC naar een tweederde meerderheid streeft.

De zaak is nu zo’n heet hangijzer geworden dat ze mogelijk een weerslag zal hebben op de economie. Waarom heeft het ANC trouwens al niet in 1994 een tweederde meerderheid behaald? Het antwoord daarop kan worden gezocht in het ANC-besluit om KwaZoeloe-Natal aan de IVP te “geven”, en in het feit dat bij de voorbereiding van de nieuwe verkiezingen is gebleken dat talloze (verzegelde) stembussen gewoon niet waren geleegd en geteld. En wat zou het ANC dan aan de grondwet willen veranderen? Volgens de oppositie het recht op privé-grondbezit, volgens anderen de provinciale volksvertegenwoordiging. Die zou meer op Britse leest geschoeid moeten worden door er meer traditionele leiders in te zetten.

De Kiesraad heeft ook verschillende maatregelen getroffen om mogelijk geweld tegen te gaan. Dat er nu zo weinig politiek geweld is, heeft te maken met het feit dat verkiezingscomités op plaatselijk niveau samenwerken en contacten met elkaar onderhouden over alle mogelijke kwesties. Met het oog op eventuele onlusten wordt het leger achter de hand gehouden. Toch valt op dat er zo weinig politiek geweld is. Een paar maanden geleden nog laaide het juist weer op.

Inmiddels dringt ook hier, net als in de rest van Afrika, het besef door dat de politiek de enige kans biedt op geld – sta je niet op de partijlijst, dan is voor jou en je gezin het armoedevonnis getekend. Op een bepaald moment werd zelfs beweerd dat mensen van dezelfde partij elkaar vermoordden in wanhopige pogingen om op de lijst te komen. Wie reeds in het parlement zat, ging van partij naar partij om zich te verzekeren van een zetel. De term “carrièrepoliticus” heeft zijn intrede gedaan.

Vertaald door Robert Dorsman

Antjie Krog