Zuid-Afrika is op wereldvlak de treurige recordhouder qua aantal aidspatiënten.

EEN BERICHT UIT KAAPSTAD

In een zeldzaam interview verklaarde de Zuid-Afrikaanse Nobelprijswinnaar voor de vrede, aartsbisschop Desmond Tutu, onlangs ‘bedroefd’ te zijn. ‘Ik heb de indruk dat we al veel meer impact hadden kunnen hebben op hiv/aids’, zei hij.

Die frustratie leeft ook bij de actiegroepen, bij de vakbonden, de kerk en de werkgevers in Zuid-Afrika, evenals bij de buitenlandse staatshoofden die Zuid-Afrika een warm hart toedragen en het land een voortrekkersrol op het continent willen zien spelen. Het dreigt een gewoonte te worden: op 1 december, Wereld Aids Dag, kwamen de Zuid-Afrikanen opnieuw op straat om het falende regeringsbeleid onder vuur te nemen.

Aids is vandaag de belangrijkste doodsoorzaak in Zuid-Afrika. Volgens een uitgelekt rapport van de Zuid-Afrikaanse Raad voor Geneeskundig Onderzoek is aids verantwoordelijk voor 40 procent van de sterfgevallen bij mensen tussen 15 en 49. In totaal zijn naar schatting 5 miljoen Zuid-Afrikanen met het aidsvirus besmet.

Aids doodt in de eerste plaats de allerarmsten, die zich niet in dure privéziekenhuizen kunnen laten behandelen. Staatsziekenhuizen mochten tot voor kort geen medicijnen tegen hiv/aids verstrekken. Het wrede van de ziekte is dat ze ook mensen in de bloei van hun leven treft. De economisch actieve bevolking dus, die zo ontzettend belangrijk is voor de opbouw van een ontwikkelingsland.

BLOEDHETE BARAK

De krottenwijken rond Kaapstad zijn – ook naar Zuid-Afrikaanse normen – de ergste in hun soort. De township Khayelitsha biedt een onderkomen aan ongeveer een half miljoen straatarme zwarten, die ook vandaag nog vaak verstoken blijven van stromend water en elektriciteit. In piepkleine shacks – krotten – zitten de mensen als haringen opeengepakt. Een zegswijze luidt er dat the houses are so small, there is not even enough space for people to change their minds in it. De criminaliteit viert er hoogtij.

Khayelitsha is door Artsen Zonder Grenzen (AZG) uitgekozen voor een modelproject, waarbij krachtige cocktails van aidsremmers gratis ter beschikking worden gesteld van enkele honderden aidspatiënten.

Voor het project zijn in de township drie klinieken opgericht, al is kliniek een groot woord voor de bloedhete barak vanwaaruit Valerie Asselman, een jonge Vlaamse arts, het project leidt. Asselman is pas twee maanden geleden in Khayelitsha gearriveerd. Bij haar aankomst bleek zij tot haar grote verbazing de enige arts van het project te zijn. ‘AZG had me onvolledig geïnformeerd.’

Zonder begeleiding durft Valerie Asselman zich niet door de township te verplaatsen. Sinds het project twee jaar geleden werd opgestart, is er al drie keer ingebroken in de kliniek. De dieven hadden het uiteraard vooral op de medicijnen, maar toch ook op de koelkast en de televisie gemunt.

Maar het werk biedt grote voldoening, vertelt ze. Alleen patiënten bij wie de ziekte al in een vergevorderd stadium zit, zijn voor de gratis therapie geselecteerd. Zonder medicatie zou de helft van hen binnen het jaar gestorven zijn. Dankzij de zogeheten HAART-therapie (Highly Active AntiRetroviral Therapy) zijn de meesten niet alleen nog in leven, hun levenskwaliteit is er ook spectaculair op vooruitgegaan.

Asselman: ‘We geven hen een cocktail van AZT, 3TC en Nevirapine. Om de prijs te drukken, gebruiken we zoveel mogelijk generische medicijnen. Als deze therapie consequent wordt volgehouden, kan ze het leven van een patiënt met gemiddeld tien jaar verlengen.’

Het modelproject van Artsen Zonder Grenzen voorziet in de behandeling van maximaal vierhonderd patiënten. ‘De rest staat op een wachtlijst’, vertelt Asselman, zonder dat ze lijkt te beseffen hoe morbide dat klinkt. Schattingen over de potentiële lengte van zo’n wachtlijst in Khayelitsha variëren van één op de vijf tot één op de tien inwoners. Volgens de meest conservatieve raming zouden er in Khayelitsha dus 50.000 mensen aan aidsremmers geholpen moeten worden. Asselman: ‘Een HAART-behandeling met goedkope generische medicijnen kost toch algauw 700 rand (78 euro) per maand. Voor het overgrote deel van de zwarte bevolking is dat onbetaalbaar.’

En voorts: ‘Met dit project willen we aantonen dat de therapie werkt en dat ook arme, niet-opgeleide mensen erin slagen elke dag stipt hun medicijnen te nemen. Maar het is niet de bedoeling dat AZG op termijn iedereen aan medicijnen helpt. Wij hopen namelijk dat de regering ons werk zal overnemen.’

Maar het sociale taboe dat op hiv/aids rust, is op dit moment nog erg groot: ‘Hier in het staatsziekenhuis van Khayelitsha worden hiv-patiënten compleet genegeerd’, zegt Asselman.

PROEFKONIJNEN

De Zuid-Afrikaanse president Thabo Mbeki, die graag als een groot Afrikaans staatsman de geschiedenis wil ingaan, bevindt zich vandaag in de oncomfortabele positie van iemand die op te veel fronten tegelijk moet vechten. Hij krijgt maar geen greep op de Zimbabwaanse president Robert Mugabe, begin december moet hij op het vijfjaarlijkse ANC (African National Congres)-congres zijn machtspositie in de partij verdedigen, hij is verwikkeld in een hevige strijd met de vakbonden over zijn privatiseringsplannen, en de bevolking protesteert omdat hij er niet in slaagt zijn sociaal-economische beloftes na te komen en de criminaliteit aan banden te leggen.

Voeg daarbij dat de president de aidspandemie, een van de voornaamste thema’s op de binnenlandse politieke agenda, hetzij doodzwijgt, hetzij minimaliseert, waardoor hij zijn persoonlijk aanzien en dat van zijn land grote schade toebrengt.

De regering-Mbeki leek tot voor kort uit te blinken in het bedenken van steeds weer nieuwe smoezen om de bevolking geen aidsremmers te verstrekken. Toen de gewezen Amerikaanse president Jimmy Carter vorig jaar de regering daarvoor tijdens een bezoek in bedekte termen bekritiseerde, werd hij door regeringspartij ANC in een officieel communiqué van arrogante bemoeizucht beschuldigd. Carter moest niet denken dat de Zuid-Afrikanen guinea pigs of proefkonijnen waren. Volgens de partij van de president waren de neveneffecten van aidsremmers als Nevirapine, waarmee kan worden voorkomen dat zwangere vrouwen het aidsvirus aan hun baby’s doorgeven, nog onvoldoende onderzocht. Zoals bekend, heeft het Zuid-Afrikaanse hooggerechtshof de overheid uiteindelijk gedwongen Nevirapine vrij te geven.

KENTERING

De sociaal-economische ravage die de aidspandemie in Zuid-Afrika aanricht, is enorm. Volgens een recente studie van de gerenommeerde Kaiser Foundation zal bij ongewijzigd beleid in 2010 zo’n 40 procent van de beroepsbevolking hiv-positief zijn. De stijgende kosten voor de ziekteverzekering van de werknemers zullen de winstmarges van de bedrijven doen krimpen. Het ziekteverzuim zal spectaculair toenemen, de productiviteit zal afnemen, en er zal veel talent verspild worden, terwijl de kosten voor het rekruteren en het opleiden van nieuwe personeelsleden ter vervanging van degenen die aan aids gestorven zijn, explosief zullen stijgen.

De regering zal dan weer een belangrijk deel van haar begroting naar de gezondheidszorg moeten heroriënteren, ten koste van investeringen in bijvoorbeeld infrastructuur. Hetzelfde geldt voor de gezinnen, die hun weinige spaargeld zullen besteden aan de verzorging van zieke familieleden. De enigen die gouden zaken zullen doen, zijn de begrafenisondernemers. Volgens het Kaiser-rapport zal de groei van het bnp een jaarlijkse terugval van 0,4 procent kennen ten gevolge van aids.

Het onvermogen van de regering-Mbeki om, althans publiekelijk, de omvang van de pandemie te erkennen, inspireert een progressieve, regeringskritische krant als de Mail & Guardian tot sarcastische opiniestukken over de ‘zogenaamde aidscrisis’. En toch tekent zich een – hopelijk definitieve – kentering af in de houding van de regering-Mbeki. In april vorig jaar kondigde ze, in een positief onthaalde verklaring, al een agressiever aanpak van hiv/aids aan. En onlangs trok Treatment Action Campaign (TAC), de belangrijkste lobbygroep voor het recht op leven van aidspatiënten, haar dreigementen in, met de mededeling dat ze voorlopig niet tot acties van burgerlijke ongehoorzaamheid zal overgaan. De lobbygroep deed dat nadat de regering een ruim opgezet aidsbehandelingsprogramma in het vooruitzicht had gesteld en had laten weten de financiële consequenties van het universeel gratis ter beschikking stellen van aidsremmers te zullen onderzoeken.

Ook op het terrein beginnen sommige preventiecampagnes vruchten af te werpen. Volgens een net verschenen rapport van de Verenigde Naties is het aantal hiv-besmettingen bij zwangere tienermeisjes in Zuid-Afrika licht gedaald. Dat moet de regering sterken in de overtuiging dat het niet totaal onmogelijk is het tij alsnog te keren.

Han Renard

Aids is verantwoordelijk voor 40 procent van de sterfgevallen bij mensen tussen 15 en 49.