De luchtvaartindustrie verkeert sinds 11 september wereldwijd in crisis. Wordt Sabena het eerste slachtoffer?
Sabena heeft de voorbije decennia al een hele reeks vrij ongenietbare eenakters opgevoerd. Altijd weer liepen ze slecht af. Vermomd als Sabena World Airlines liet de nationale luchtvaartmaatschappij zich in de zak zetten door British Airways en KLM. De vurige liefde voor Air France liep al na minder dan een jaar op een echtscheiding uit. Piloten en grondpersoneel voerden een sociale guerrilla tegen topman Pierre Godfroid. De huidige opvoering, over het samengaan met het (ooit) prestigieuze Swissair, moest een blijspel worden. Het eindigt als een drama. De intrige leidt steeds weer tot dezelfde ontknoping : groot geldverlies. Sabena koestert de traditie zijn jaarrekeningen in het rood te schrijven. Behalve die ene keer in 1999, maar de vrolijke expansie van toen bleek camouflage te zijn; de rekening ervan wordt nu betaald en de sympathieke hoofdacteur Paul Reutlinger werd door zijn Swissair de woestijn ingestuurd.
Het publiek heeft intussen afgehaakt. De voorstellingen kosten te veel. De aandeelhouders, de Belgische staat met 51 procent en Swissair voor het andere 49 procent, hebben dit jaar al twee keer het kapitaal verhoogd. Dat kost de Belgische belastingbetalers pakweg 12 miljard frank (nagenoeg 300 miljoen euro). Wat betekent dat gemiddeld elk gezin, waarvan de grote meerderheid nooit een Sabenatoestel binnenin heeft gezien, zo’n 5000 frank (124 euro) in een bijna failliete onderneming investeert. Dit terwijl niemand ter wereld nog geld in de vennootschap wil stoppen. En er komt geen eind aan. Het halfjaarverlies beloopt 5,6 miljard frank (139 miljoen euro). Tegen het einde van het jaar loopt het naar raming op tot 13,8 miljard frank (342 miljoen euro). Dat volgt op de 12,8 miljard frank (317 miljoen euro) verlies van vorig jaar. Daarmee zijn de kapitaalverhogingen van januari en juli al meer dan opgesoupeerd.
Sedert de aanslag van 11 september op Amerika staat Sabena echter niet langer alleen op het toneel. De luchtvaart speelt een globaal economisch drama. Op Zaventem is het nu crisis in de crisis. Luchtvaartdeskundigen wedden dat de Belgische maatschappij als eerste onderuitgaat.
PASSAGIERS ZIJN BANG
De terroristen hebben niet alleen de Verenigde Staten, maar de hele internationale luchtvaart getroffen, viervoudig. Het kost Sabena goed 40 miljoen frank (1 miljoen euro) per dag, aan gestegen kosten en dalende inkomsten. Passagiers zijn bang om te reizen in vliegende bommen. De verkoop van tickets daalt wereldwijd met 20 procent. De bezetting van de vliegtuigen is gedaald, de eenheidsopbrengsten van de maatschappijen, de fameuze yield, verschrompelen. Vooral de transatlantische lijnen zijn zwaar getroffen. Op Zaventem is de rust in de terminal angstwekkend. Ze hebben daar bovendien nog een bijkomend klantenprobleem: na de recente wilde staking van de piloten en gezien de lopende sociale manoeuvres willen velen niet het risico lopen onaangekondigd aan de grond te moeten blijven.
Tegelijkertijd klimmen de uitgaven van de luchtvaartmaatschappijen. De verscherpte veiligheidsmaatregelen kosten veel geld. Ze veroorzaken grote vertragingen. De verzekeringskosten gaan exponentieel de hoogte in. Ten slotte zijn de beurskoersen van de luchtvaartmaatschappijen in de voorbije twee weken met ruim 30 procent verzwakt. Niets wijst op herstel. Ze hebben financiële substantie verloren en verkeren in ademnood.
De Amerikaanse luchtvaartmaatschappijen reageerden razendsnel. Ze snoeien in hun capaciteit en schrappen tot 20 procent van hun vluchten. De grote carriers in de States hebben al 100.000 medewerkers naar huis gestuurd, afgezien nog van de 30.000 afdankingen bij ’s werelds grootste vliegtuigbouwer Boeing. Bij Swissair gaan er 3000 mensen uit, Alitalia plant evenveel afdankingen, Virgin zette 1200 medewerkers op straat. De anderen in Europa volgen, dat staat vast.
President George W. Bush snelt de luchtvaartindustrie te hulp. De sector krijgt omgerekend 660 miljard frank (16 miljard euro) overheidssteun. Kwestie van overleven. In die zaken wil Europa heiliger zijn dan de paus. Europees commissaris van Transport Loyola de Palacio houdt niet van concurrentievervalsende subsidies. Maar na overleg met de vertegenwoordigers van de Europese luchtvaartassociatie (AEA) en enige druk van meer geïnspireerde collega’s, komt er nu een onderzoek over eventuele subsidies. Het spreekt voor zich dat de Europese luchtvaartmaatschappijen in een nadelige positie komen als zij het zonder steun tegen de Amerikanen moeten opnemen.
Het scheelde geen haar of er werd deze week in de wereld helemaal niet gevlogen. Bij de verzekeringsmaatschappijen slaat de paniek toe. De vier gecrashte vliegtuigen in Amerika kosten hen fortuinen – en wie zegt dat er niet nog meer onheil komt? Zij pasten de molest-clausule voor oorlog en terrorisme van de ene dag op de andere aan. Nog slechts een fractie van het voorheen voor die gevallen overeengekomen schadebedrag wordt vergoed. Zo was Sabena voor 88 miljard frank (2,2 miljard euro) verzekerd per dergelijke ramp en nu is de maximale schadevergoeding gedaald tot 2,2 miljard frank (54,5 miljoen euro). Tegelijk gaan de verzekeringspremies voor de passagiers sterk omhoog. Banken en leasingmaatschappijen, die de meeste vliegtuigen bezitten, aanvaarden niet dat hun toestellen onder zulke lage dekking vliegen. Tal van vliegvelden weigeren die risicotoestellen. Een maatschappij die een fatale kaping zou meemaken, is failliet.
Washington heeft het verzekeringsprobleem soepel opgelost. In Europa gaat dat alweer moeilijker. De vijftien gealarmeerde ministers van Financiën spraken zaterdag in Luik toch af dat de lidstaten de maatschappijen mogen helpen om de explosie van de verzekeringskosten op te vangen. Iemand had ontdekt dat volgens het Europees Verdrag steun mag ‘bij natuurrampen of andere buitengewone omstandigheden’. Bijgevolg verzekert de Belgische overheid nu zelf Sabena voor schade aan derden veroorzaakt door oorlog en terrorisme. De maatschappij moet wel een redelijke premie betalen die zoveel mogelijk het risico weerspiegelt. Maar daarmee is het verzekeringsprobleem niet opgelost. Vanaf 1 november verzekert de belastingbetaler niet langer de nationale luchtvaartmaatschappij. Er is slechts een maand de tijd om een definitieve oplossing te vinden.
ULTIMATUM WORDT NIET UITGEVOERD
Terwijl dit alles zich in de internationale luchtvaart afspeelt, onderhandelen ze in Zaventem over het plan-Müller om Sabena tegen 2005 opnieuw winstgevend te maken. Gedelegeerd bestuurder Christoph Müller heeft zijn reddingsplan deze zomer geschreven: sedert 11 september is het achterhaald. De directie en de vakbonden geven dat wel toe, maar in de feiten valt daar weinig van te merken.
Verleden zondag tegen 16 uur moest het sociaal akkoord rond zijn. Die deadline werd niet gehaald. De directie voerde het ultimatum niet uit, zij legt geen eenzijdige beslissingen op. Integendeel, zowel Sabena als zijn vakbonden zagen geen uitweg meer en riepen een sociaal bemiddelaar van het ministerie van Tewerkstelling en Arbeid te hulp. De waarschuwing van Sabena-voorzitter Fred Chaffart wordt wel heel reëel: het einde van de nationale luchtvaartmaatschappij is niet meer ondenkbaar.
Nieuw onheil waaide nog uit Zwitserland over. Begin oktober moet aandeelhouder Swissair met zijn geld voor de kapitaalverhoging over de brug komen. Maar de Zwitsers boeken dit jaar 121 miljard frank (3 miljard euro) verlies. De regering richtte een werkgroep op om de maatschappij te saneren en te herkapitaliseren. Deskundigen suggereren dat een concordaat voor Swissair de beste manier is om uit de crisis te raken. Mocht het tot een dergelijke schuldregeling komen, dan krijgt Sabena niet eens de contractuele kapitaalverhoging. Dan loopt de kas in Zaventem leeg. Namens de Belgische regering zei minister van Overheidsbedrijven Rik Daems (VLD) dat nóg eens nieuw belastinggeld voor Sabena totaal is uitgesloten. Het verbod van de Europese ministers van Financiën om onrendabele maatschappijen met algemene overheidshulp te steunen, is overduidelijk ter attentie van België en Sabena geschreven. Maar die waarschuwing was niet eens nodig, want onder druk van de naar een recessie neigende wereldeconomie, raakt de regering uit begrotingsevenwicht.
EEN BOEIEND GEZELSCHAP
De acteurs in Zaventem vormen een boeiend gezelschap. Sociaal bemiddelaar Roger Van Den Heule voerde in de jaren zeventig als kabinetsmedewerker van de toenmalige minister van Arbeid Guy Spitaels (PS) het bijzonder tijdelijk kader (BTK) in. Veel jongeren kregen aldus een eerste klusjesjob. Ook voor het personeel van Sabena dreigt het kader nu wel bijzonder tijdelijk te worden. Fred Chaffart is nog maar enkele maanden voorzitter van de luchtvaartmaatschappij. De vroegere suikerbaas en topman van de Generale Bank verwondert er zich nog dagelijks over dat de Sabeniens alom hun liefde voor hun maatschappij verkondigen, maar er weinig aan doen om ze van de ondergang te redden. Bij andere luchtvaartmaatschappijen is het wel mogelijk om snel oplossingen te vinden, in Zaventem blijken ze niet te geloven dat het ernstig is, klaagt hij. De Duitser Christoph Müller is van de loonlijst van Swissair naar die van Sabena overgestapt en beweegt hemel en aarde om zijn maatschappij te redden. Maar hij heeft één grote handicap: geen geld.
De socialistische vakbondsleider Karel Gacoms beleeft de tweede grote tragedie van zijn leven. Hij was de held van Renault-Vilvoorde, de autofabriek die brutaal werd gesloten door de Franse eigenaar. Dat blijft hem bij de onderhandelingen door het hoofd spoken. Gaan er bij Sabena 2000 mensen uit, of verliezen ze alle 12.000 hun baan? De jonge mediagenieke Inge Vervotte van het ACV is pas sedert het begin van het jaar met de luchtvaartmaatschappij bezig. Het is haar eerste echte vakbondsjob, een vuurproef waaruit ze wellicht niet ongeschonden tevoorschijn zal komen. Woordvoerder Filip Van Rossem van de pilotenvereniging BeCa, commandant van een Airbus 320 op Europese vluchten, overtuigt geen enkele buitenstaander meer. Nu nog een stakingsdreiging? Dat de piloten zo’n onverzettelijke koers varen, hoeft niet te verwonderen. Bij een bedrijfssluiting gooit niet de vakbondsmilitant de ruiten uit, wel de trouwe stipte bediende die nooit lid van de vakbond was.
SOCIAAL AANVAARDBAAR PLAN
De traditionele vakbonden begrijpen nu wel dat ontslagen onvermijdelijk zijn. En sedert 11 september méér dan de 1600 banen – wat gezien de deeltijdarbeid staat voor 2000 mensen – zoals voorzien in het plan-Müller. Naar vaste gewoonte pogen zij echter zoveel mogelijk te redden. Brugpensioen op de jonge leeftijd van 50 jaar of technische werkloosheid van grote aantallen personeelsleden wegens overmacht, zouden inderdaad een sociaal bloedbad kunnen voorkomen. Maar die tegenvoorstellen hebben een voor Sabena onoverkomelijk nadeel: zij vergen pakken geld aan bijkomende premies op de door de sociale zekerheid betaalde uitkeringen. De collectieve arbeidsovereenkomst van begin dit jaar, die werkzekerheid waarborgt tot 2002, durven de bonden nauwelijks nog te vermelden.
De piloten worden hard getroffen, 200 van hen zitten op de wip. De discussie tussen de directie en de pilotenvereniging BeCa gaat niet meer over het aantal, maar over wie. De pilotenvereniging herhaalt dat Sabena ‘de senioriteitslijst voor de carrièreplanning’ moet naleven. Die geheimtaal verbergt dat volgens BeCa de piloten die het laatst in dienst zijn gekomen, eerst moeten worden ontslagen. Te duur, antwoordt Müller, want het zijn de jongste piloten die op de kleinere toestellen vliegen die Sabena als potentiële business carrier nodig heeft. De gegalonneerde piloten van hun lange vluchten naar het Europese net overschakelen, zou fortuinen kosten aan herscholing en arbeidstijd.
Daarmee liggen de bonden van het grondpersoneel en de piloten weer met mekaar overhoop. De piloten verwijten de vakbonden onvoldoende krachtdadigheid, de bonden laken het onverantwoordelijk gedrag van de piloten. Sociaal bemiddelaar Roger Van Den Heule zit daarmee in een hels kluwen en voelt bovendien de hete adem van de regering in zijn nek. De bonden geven hem tot 3 oktober – de dag van de algemene aandeelhoudersvergadering – de tijd om een sociaal akkoord te bemiddelen. De Sabenadirectie weet het niet meer, maar gezien de internationale evolutie is die termijn te lang.
Minister van Overheidsbedrijven Rik Daems heeft ongetwijfeld gelijk als hij zucht dat hij niets dan slecht nieuws krijgt. Om snel de financiële basis van de luchtvaartmaatschappij te herstellen, wil gedelegeerd bestuurder Christoph Müller de winstgevende nevenactiviteiten verkopen. Zijn Sabena van de toekomst vliegt alleen nog. Maar nu alle maatschappijen kopzorgen hebben, is de kans reëel dat afdelingen als Technics of Catering voor een lange tijd in de etalage staan. En een nieuw internationaal partnership ? Door de aanslag van 11 september weggeblazen.
Guido Despiegelaere
