Gezocht: appels die niet rotten.

Het is geen vrolijke gedachte, maar het is al vaak aangetoond met psychologische experimenten: in de ‘juiste’ omstandigheden zijn de meeste mensen in staat om – vol overgave zelfs – daden te stellen die ze normaal gesproken zouden verafschuwen. Erg bekend zijn de experimenten van de Amerikaanse socioloog Stanley Milgram uit 1961, waaruit bleek dat maar weinig proefpersonen ervoor terugdeinzen om een onschuldige dodelijke elektrische schokken toe te dienen. Een ander berucht experiment werd in 1971 uitgevoerd door de Amerikaanse psycholoog Philip Zimbardo. In de kelders van de Stanford University werd een gevangenis gesimuleerd. Gewone gezonde studenten speelden de rol van gevangenen en cipiers. Het spelletje moest al na zes dagen vroegtijdig worden stopgezet, omdat alle betrokkenen iets te fanatiek begonnen op te gaan in hun rol – met alle mishandelingen en opstanden van dien.

‘Volgens het Pentagon is het schandaal in Abu Ghraib het resultaat van een paar rotte appels in een voor het overige goede mand’, zegt Zimbardo nu in een interview op de website www.edge.org. ‘Maar dat is de verkeerde analyse. Het zijn niet de rotte appels, het is de slechte mand die mensen corrumpeert.’ Zimbardo getuigde onlangs als expert op het proces van een soldaat die terechtstond omdat hij in de bewuste Iraakse gevangenis had deelgenomen aan de folteringen en vernederingen. Na de nodige psychologische tests besloot Zimbardo dat de beschuldigde in feite een modelburger is: echtgenoot, vader, patriot, gelovig, veel vrienden, een man met een volstrekt normaal leven in een volstrekt normaal dorp, waar normen en waarden hoog in het vaandel worden gedragen. Een man die, aldus Zimbardo, ‘volledig werd misbruikt door de situatie waarin het leger hem had geworpen’: niet de man, maar de situatie is ‘pathologisch geïnfecteerd’. Toch kreeg de soldaat acht jaar cel, omdat onze hele maatschappij nu eenmaal rust op het bestaan van een individuele vrije wil en persoonlijke verantwoordelijkheid. Factoren die, volgens Zimbardo, worden tenietgedaan als er sprake is van extreme stress, de-individualisering, ontmenselijking en groepsdenken. Behalve de daders zelf bestaat er trouwens ook nog zoiets als ‘de zwijgende meerderheid’: individuen die weten dat er iets niet klopt, maar die bepaalde wandaden door hun stilzwijgen mee mogelijk maken.

En de echt interessante vraag wordt, zegt Zimbardo, in feite altijd over het hoofd gezien. Die vraag is niet: wie doet het? Maar wel: wie doet het niet? Wie verzet zich? Wie is de held die, dwars tegen elke groepsdruk in, zijn nek uitsteekt om, desnoods met gevaar voor eigen leven, een einde te maken aan de wandaden? Ook in Abu Ghraib liep zo’n held rond. ‘De paradox is dat hij nu ondergedoken leeft’, zegt Zimbardo. ‘De soldaten uit zijn bataljon zeggen dat hij hen te schande heeft gemaakt. Kennelijk heeft hij doodsbedreigingen ontvangen. Hij fascineert mij, omdat hij de zeldzame held is die we allemaal zouden willen zijn.’

Joël De Ceulaer

‘Het zijn niet de rotte appels, het is de slechte mand die mensen corrumpeert.’